TOPRAK (1952)
(Çekimi Aksaray’da Yapılan Sinema Filmi)
Bir yerin veya topluluğun tarihine ve folkloruna dair bilgilere sadece sözel ve yazılı kültür ürünleri değil, sinemanın hayatımıza girmesiyle görsel ürünler de kaynaklık etmektedir. Çekildiği dönemin gündelik yaşamından görseller sunmasıyla eski filmler aynı zamanda bir folklor derleme çalışması niteliğindedir. Bu filmlerden birisi de 1952 yılında Aksaray’da çekilen “Toprak” adlı filmdir. Filmin çekildiği tarihte köy olan ancak günümüzde Aksaray’a bağlı bir ilçe olan Sultanhanı’nda çekilen bu filmin girişinde Aksaray’a dair yaklaşık on dakikalık bir tanıtım da yer almaktadır.
“Türk Sinema Tarihi”adlı kaynakta Giovanni Scognamillo tarafından gerçekçi köy filmi (2003: 114) olarak tanımlanan bu film, Rasim Soylu’nun ifade ettiği gibi Aksaray’lı Otyam kardeşlerin ortak emekleriyle hazırlanmış 1952 yapımı siyah beyaz bir filmdir. Filmin senaryosunu yazan Fikret Otyam’ın (d. 1926- ö. 2015) liseden sonra Devlet Güzel Sanatlar Akademisi Resim Bölümü’nde eğitime başladığı, resim eğitimini ünlü ressam Bedri Rahmi Eyüboğlu’nun atölyesinde tamamladığı bilgisi Rasim Soylu tarafından aktarılmaktadır. Soylu, Fikret Otyam’ın tuvallerinde de tıpkı fotoğraf ve röportajlarında olduğu gibi Anadolu insanını resmettiğini; akademiden, fotoğrafçılıktan, gazetecilikten biriktirdiklerini Anadolu’ya duyduğu aşkla birleştirdiğini ifade eder. Bu nedenle Otyam, resimlerinde Anadolu kadınlarını figür olarak sık sık kullanma; Anadolu’yu, insanlarını, hayvanlarını, bitkilerini ve mahalli unsurları işlemeyi seven bir ressam olarak dikkat çekmektedir (2019: 274). Otyam’ın Anadolu’ya yönelik bu ilgisi senaristliğini yaptığı Toprak filminden de anlaşılmaktadır. Otyam, filmin senaryosunda Anadolu’da 1950’li yıllarda yaşanan zorlukları bir ailenin başından geçen hüzünlü bir olay üzerinden dile getirmektedir.
Toprak filminin yönetmenliğini yapan aynı zamanda senaryo yazarının abisi olan Nedim Otyam (d. 1919- ö. 2018) da tanınmış kişiler arasındadır. 1952 yılında “İstanbul’un Fethi” filmi için Türkiye’de ilk özgün film müziğini yapan, Yeşilçam’da 90 kadar filmin müziğini besteleyen, film müzikleriyle pek çok kez Altın Portakal ve Altın Koza ödüllerini kazanan Nedim Otyam, bunların yanı sıra film müziği alanında birçok işe imza atmıştır. 1952 yılında kurduğu Barbaros Film şirketi ile birlikte birçok filmde yönetmenlik de yapan Otyam’ın Toprak filmi de bu şirket tarafından hazırlanmıştır (Soylu, 2019: 275). Ayrıca Otyam kardeşlerden birisi olan ve bir müddet Aksaray’da eczacılık da yapan şair ve yazar Nusret Kemal Otyam (d. 1922- ö. 2015) da Toprak filminin oyuncularından birisi olmuştur.
Filmin yazarlığının, yönetmenliğinin, hazırlanmasının Otyam kardeşler tarafından gerçekleştirilmiş olması filmin çekim yeri olarak da Aksaray’ın belirlenmesinde etki göstermiş olmalıdır. Filmin başında Aksaray tarihi yapıları ile ilgili yer alan yaklaşık on dakikalık belgesel niteliğine sahip tanıtımdan, filmin Aksaray’da çekilmiş olmasının özellikle üzerinde durulduğu anlaşılmaktadır.
8 Ocak 1953 tarihinde yayınlanmış olan Toprak filminin oyuncu kadrosunu ise Nevin Aypar, Sedat Ergin, Rana Şıvga, Faik Coşkun, Nusret Otyam, Mürüvvet Tekmen, Ahmet Mutlu, Mehmet Hamzakadı gibi isimler oluşturmaktadır (Özgüç 2014, URL-1).
Filmde Ümmet adlı genç, Rıza Çavuş adlı toprak sahibinin yanında çalışmaktadır. Ümmet, Rıza Çavuş’un yanında büyüyüp yetiştiği için Rıza Çavuş’a sevgi ve saygıda kusur etmemektedir. Rıza Çavuş da Ümmet’i sadece çalışanı gözünde görmemektedir. Ümmet, Rıza Çavuş’un hanesinin çalışanlarından birisi olan İret’e âşıktır. Rıza Çavuş’un kızı Nesibe ise Ümmeti’i sevmektedir. Bu nedenle Nesibe, İret’e sürekli kötü davranmakta, onu azarlamak ve tartaklamak için bahaneler aramaktadır. Bu sırada Ümmet’e de yaklaşmak isteyen Nesibe’nin davranışlarından rahatsız olan Ümmet, Rıza Çavuş’un hanesinden annesini de alarak ayrılır. Toprak Reformu ile toprak sahibi olan Ümmet, Rıza Çavuş’un ve diğer köylülerin yardımıyla evini de kurar ve İret’le evlenir. İret ile Ümmet’in bir çocuğu olur ancak çocuğu halk arasında ve filmde de geçtiği şekli ile satlıcan olarak adlandırılan zatürre hastalığına yakalandığı için kaybederler. İkinci çocuklarının doğumu sırasında ise Ümmet, İret’i kaybeder. Ümmet ve İret’in evliliğinden sonra başka birisiyle evlenmiş olan Nesibe, geçmişte İret’ yaptıklarından pişman olduğu için İret ve Ümmet’in kızını sahiplenir (URL-2).
Konusu ve tarihî geçmişi açısından Türk sinema tarihinde önemli bir yere sahip olan Toprak filminin Aksaray için ayrıca önemi ise Aksaray ilinin tarihine ve folkloruna dair zengin bir içeriğe sahip olmasıdır. Filmin girişinde yer alan Aksaray tanıtımı ile bugünkü birçok tarihi yapının yetmiş yıl öncesindeki görünümü ve yapısı ile ilgili bilgiler elde edilebilmektedir. Ahmet Özgür Güvenç’in de dile getirdiği gibi görüntüler eşliğindeki tanıtım kısmında hâkim bir noktadan alınan Aksaray’ın genel manzarasının sunumunun ardından Cumhuriyet Dönemi’nde Aksaray’da yapılan kamu binaları ile yörenin tarihî yapıları ve coğrafi şekillerine geçilir. Jenerikten sonra olayların geçtiği Sultanhanı köyüne adını veren tarihî yapının tanıtımı da yapılır. Anlatıcı burada bir halk hikâyecisi üslubuyla olay örgüsüne geçerek yerini kahramanlara bırakır. Belgesel niteliğindeki tanıtım görüntülerinde hükûmet konağı, adliye binası, maliye binası, kaymakamlık, kütüphane, şehir parkı, Ulu Cami, Eğri Minare, Beramuni Medresesi, Zincirli Medrese, Selime Katedrali ve Ağzıkarahan gibi yapılara ait bilgi ve görsellere yer verilmiştir (2014: 87).
Toprak filmi Aksaray’ın 1950’li yıllardaki görünümüne ve tarihî yapılarına dair bilgiye kaynaklık ettiği gibi Aksaray’ın 1950’li yıllardaki gündelik yaşamına ve Aksaray folkloruna dair de bilgi vermektedir. Bu film aracılığıyla Aksaray ile ilgili başlıca folklorik tespit yapılabilecek alanlar mevcuttur. Filmin köyde çekilmiş olması nedeniyle yerel halkın giyim-kuşamına, hayvancılık faaliyetleri sırasında gerçekleştirilen halk baytarlığı uygulamalarına, geleneksel yerleşim şekillerinin olduğu halk mimarisine, yeme-içme kültürünün yer aldığı halk mutfağına, çarşı-pazar alışverişine dair birçok folklora dayalı içeriğe filmde rastlanmaktadır. Bunlarla birlikte filmde toplu sünnet töreni ile geçiş dönemi uygulamalarına, bu törenlerde gerçekleştirilen bir köy seyirlik oyununa, bir oyuncunun yöresel türkü çalmasına özellikle yer verildiği görülmektedir. Filmle doğrudan ilgisi olmasa da yerel kültüre dair bu tür sahnelerin yer alması, yönetmenin film aracılığıyla folklorik bir tanıtım kaygısını da güttüğünü göstermektedir.
KAYNAKLAR
- Güvenç, Ahmet Özgür. (2020). Folklor ve Sinema. İstanbul: Ötüken Yayıncılık.
- Özgüç, Agâh. (2014). Ansiklopedik Türk Film Sözlüğü 1914-2014. İstanbul: Türkiye Cumhuriyeti Kültür ve Turizm Bakanlığı Yay.
- URL-1: https://www.tsa.org.tr/tr/film/filmgoster/5553/toprak (erş. tar. 25.09.2022).
- URL-2: https://www.youtube.com/watch?v=jj2lpPkH0yU (erş. tar. 20.08.2022).
- Scognamillo, Giovanni. (2003). Türk Sinema Tarihi. İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
- Soylu, Rasim. (2019). “Aksaray’lı Otyam Kardeşlerin 1952 Yapımı “Toprak” Filminin Göstergebilim Yöntemiyle İncelenmesi”. IV. Uluslararası Aksaray Sempozyumu. s. 273-283.
Madde Yazım Bilgileri
Yazar: Ergin ALTUNSABAK
Anahtar Kelimeler: Aksaray Tarihi, Aksaray Folkloru, Sultanhanı, Toprak Filmi, Sinema.
