Abdullah Sabri Karter

Abdullah Sabri Karter
(d.1867/ö.1939)
Mebus, şair, Aksaray’ın ilk valisi

Abdullah Sabri Bey, Bursa’da 13 Temmuz 1867 tarihinde Abdal Mehmet Mahallesi’nde doğmuştur. Babası Rüştiye İdadi Mektepleri Arapça ve Farsça hocası Hacı Ali Efendi olup annesi Zeliha Hanım’dır.

İstanbul Aziz Efendi Sıbyan Mektebi’nde başlayan okul hayatı, Mahmûdiye İbtidâî Mektebi ve Rüşdiyesi ile devam etmiştir. Mülkiye’nin idadi kısmında liseyi tamamladıktan sonra yine Mülkiye’nin yüksek öğrenim bölümünden karîbu’l-â’lâ (iyiye yakın) derece ile 30 Ekim 1889 tarihinde mezun olmuştur. Aynı yıl Feride Hanım ile evlenmiştir.

Mezuniyetten sonra Biga (1891), Bolu (1892) ve Gelibolu idadilerinde mülki idarelerde çalışabilmek için gerekli olan 25 yaş haddini doldurmak üzere öğretmenliklerde bulunmuştur. Nizami yaş haddini doldurduğundan 28 Eylül 1893 tarihinde Sivas Vilayeti Maiyet Memurluğuna gönderilmiştir. Bu görevi sırasında Sivas İdadisi Müdür Vekilliği yanında malumat-ı fenniye (fen bilgisi), ahlâk, edebiyat, kavânin (idari kanunlar) öğretmenliklerinde de hizmet vermiştir. Ayrıca, 18 Ağustos 1894-25 Eylül 1894 tarihleri arasında Hamidiye ve 2 Ekim 1894-20 Şubat 1895 tarihlerinde de Darende kazaları Kaymakam Vekilliklerini üstlenmiştir. Tüm bu görevlerine ek olarak 28 Ağustos 1895-30 Mayıs 1896 tarihleri arasında Sivas Vilâyet Gazetesi Başyazarlığını yürütmüştür.

Kaymakamlık stajını tamamlayan Abdullah Sabri Bey, 10 Kasım 1896’da Alucra [Giresun], 11 Haziran 1897’de Tonus [Altınyayla, Sivas], 18 Ocak 1900’de Nif [Kemalpaşa, İzmir], kaymakamlıklarına atandı. Daha sonraları sırasıyla; 13 Mart 1900’de Kemalpaşa (İzmir), 14 Temmuz 1902’de Yakova [Kosova], 21 Nisan 1903’te Köprülü [Veles, Makedonya] Kazası kaymakamlığına nakledilmiştir. 7 Nisan 1906 Adalar (İstanbul) kaza kaymakamlığını ifa ettiği sırada terfi ederek 14 Temmuz 1908 tarihinde Elbasan Sancağı Mutasarrıflığına getirilmiştir. Bu görevi devam ederken II. Meşrutiyet sonrasında yapılan seçimlerde mebus seçilerek Meclis-i Mebusan’da 5 Kasım 1908’den itibaren Bursa’yı temsil etmiştir. İkinci devrede görev yapan Abdullah Sabri Bey, mecliste aktif bir mebus portresi çizmiştir.

Balkan Harbi nedeniyle Meclis-i Mebusan’ın 6 Nisan 1913 tarihinde kapatılması üzerine yeniden Mülki İdare’ye dönerek Kırşehir Sancağı Mutasarrıflığında göreve başlamıştır (9 Mart 1913). Bu görevini sürdürürken “Yirmi Beş Yılını Dolduran Mutasarrıfların Tekaüdlüklerinin İcrâsı Hakkında Kanun” gereğince 14 Haziran 1915 tarihinde re’sen emekli edilmiştir; ancak kendisi Şûrâ-yı Devlet’te açtığı mahkemeyi kazanarak memuriyete geri dönmüştür. Eskişehir Sancağı Ermeni Mallarını Tasfiye Komisyonu Başkanlığına getirilmiştir. Eskişehir’de görev yaptığı yıllarda ayrıca ticaretle de ilgilenmiştir. “Teşebbüsat-ı Ziraiyye Osmanlı Anonim Şirketi” ve “Eskişehir Milli Ticaret ve Sanayi Anonim Şirketi” isimli iki ayrı şirketin kurucuları arasında yer almıştır.

Aksaray Yılları: 19. yüzyılın ikinci yarısına kadar sancak olan şehir sonrasında Niğde Sancağına kaza olarak bağlanmıştır. Aksaray’ın bu idarî durumu 1920’ye kadar devam etmiştir. Millî Mücadele’nin başlaması üzerine TBMM tarafından kurulan Ankara Hükûmeti (Büyük Millet Meclisi Hükûmeti) Aksaray’ı 23 Ekim 1920 tarihinde kazadan livaya tahvil etmiştir. Abdullah Sabri Bey, Aksaray Livasının ilk mutasarrıfı olarak 15 Kasım 1920’de görevine başlamıştır. Mondros Mütarekesinin bazı maddelerine dayanarak Anadolu’yu işgale başlayan Avrupalı devletlere karşı direniş başlamıştır. Gazi Mustafa Kemal Atatürk önderliğinde başlayan Millî Mücadele’de Aksaray da her şeyiyle yer almıştır. Ankara’da, 1919’da kurulmuş olan Azm-i Millî Cemiyeti’nin bir şubesi de Aksaray’da teşkilatlanmıştır. Aksaray Azm-i Millî Cemiyeti’nin lideri Aksaray Mutasarrıfı Abdullah Sabri Bey’dir. (Cemiyetin diğer üyeleri ise Hakkı Paşa, Belediye Başkanı Kâtip-zâde Hacı Ahmet Efendi, öğretmen Hasan (Atay) Bey, Müftü Kadı-zâde İbrahim Hilmi, esnaftan Perek-zâde Mustafa Efendi ve Musa Kâzım Efendi’dir). Aksaray Livası 9 Ekim 1923’te vilayete tahvil edilmiştir. Bu gelişme üzerine Abdullah Sabri Bey şehrin ilk valisi olmuştur. Abdullah Sabri Bey mutasarrıflığı ve valiliği döneminde Aksaray’da önemli işler yapmıştır. Aksaray’ın tarihî şahsiyetlerini ve eserlerini araştırarak ulaştığı bilgileri üç ayrı defterde toplamıştır. Bu notlar “Aksaray Dağarcığı” olarak bilinmektedir. Aksaray’ın merkezi ve mülhakatının da mamur olması için gayretler göstermiştir. Aksaray’ın kazalarından olan Arapsun’da, Kızılırmak üzerine on sekiz gözlü ve 147,5 metre uzunluğunda köprü, Aksaray merkezde mimarî yönden sağlam ve estetik Aksaray İdadisi (günümüzde Aksaray Lisesi olarak bilinen yapı) 1921-1923 arasında yapılmıştır. 1958’e kadar Orta Mektep olarak eğitim veren binanın cephesinin birinde “Vali Abdullah Sabri” kitâbesi bulunmaktadır. Aksaray Millet Kütüphanesi’nin istimlak işiyle, Aksaray Hapishanesinin projesi yine Abdullah Sabri Bey döneminde halledilmiştir. 3 Mart 1924 tarihinde Aksaray’da görevi son bulmuş; görevini Vali Yusuf Ziya Bey’e (Günar) devretmiştir.

Abdullah Sabri Karter, 3 Mart 1924 tarihi itibarıyla Edirne Valiliği’ne atanmıştır. Türkiye Cumhuriyeti’nin yapılanma yılları olan bu tarihlerde en önemli çalışmalar Mülki ve Mahalli İdarelerin yeni yasalarla desteklenerek halka benimsetilmesi idi. Yıllarını Mülki İdare’de geçiren Abdullah Sabri Bey, önceliğini millî eğitim konusuna ayırmıştır. Onun döneminde Türkiye genelinde yeni kurulan “Maarif Eminliği” ile koordineli bir çalışma yürütülmüştür. Edirne okullarında pek çok yeniliklere imza atılmıştır.

Edirne Valiliğindeki görevi tamamlanınca 19 Temmuz 1926 tarihinde Mersin Valiliğine terfi ederek atanmıştır. Devlet Şûrası’nın Ankara’da Şubat 1927’den sonra yeniden oluşturulması üzerine aynı tarih itibarıyla Tanzimat Dairesi Üyeliğine seçilmiştir. Bu görevinde iken 2. defa yaş haddinden Ekim 1932’de emekli olmuştur. İstanbul’a yerleşen Abdullah Sabri Karter, 17 Aralık 1939 tarihinde vefat etmiştir. Mezarı, Büyükada Aile Kabristanlığına defnedilmiştir. Abdullah Sabri Karter’in eşi Feride Karter ise 22 Ocak 1961’de vefat etmiştir.

Abdullah Sabri Karter, okumayı, araştırmayı ve hâliyle kitapları çok seven bir münevverdir. Onu tanıyanlar, devletin malına sahip çıktığını, yokluğu dert etmediğini, yeri geldiğinde makamındaki soğuk odayı bile dert etmeden palto ile çalıştığını belirtmektedir. Karter’in ardından çok samimi, milliyetperver ve Türkçü, dürüst, temiz ve çok mazbut karakterli bir Türk evladı olduğunu yazanlar olmuştur.

Kendisine ait olan 1182 kitabını (ki bu kitaplar arasında yazma eserler de bulunmaktadır) Bursa Halk Kütüphanesi’ne bağışlamıştır.

Eserleri: Fransızca ve Arapça bilen Abdullah Sabri Bey araştırmaya ve yazmaya meraklı birisidir. Yazdıklarının bazıları sağlığında basılmışken bazıları notlar hâlinde kalmıştır. Ayrıca arşiv belgelerinde Suhan-Sencan-i Osmanî isimli bir risaleden bahsedilmesine rağmen, bu esere şu ana kadar tesadüf edilememiştir. Abdullah Sabri Karter’in basılmış kitapları şunlardır: Manzum Osmanlı Tarihi, İmdad, Çiftçim Diyor ki. Aksaray Dağarcığı olarak bilinen notları ise yakın zamanda günümüz Türkçesine aktarılarak okurlarla buluşmuştur.

KAYNAKÇA

Arşiv Belgeleri

BOA, BEO, 1433-107467; BOA, BEO, 1886-141419; BOA, BEO, 2063-154708; BOA, BEO, 3357-251759; BOA, BEO, 4530-339737
BOA, DH. SAİD. d, 68/253; BOA, DH. SAİD. d, 80/321
BOA, DH. ŞFR, 484-125
BOA, İ. DUİT, 122-29
BOA, DH. MKT, 1969/81; BOA, DH. MKT, 120/50; BOA, DH. MKT, 312/26; BOA, DH. MKT, 2119/30; 2132/34; BOA, DH. MKT, 2323/23; BOA, DH. MKT, 527/71; BOA, DH. MKT, 555/50; BOA, DH. MKT, 1285/13
BOA, İ. DH, 1341/21; BOA, İ. DH 1347/14; BOA, İ. DH 1467/42; BOA, İ. DH 1498/15
BOA, MF. MKT, 129/29; BOA, MF. MKT, 129/107; BOA, MF. MKT, 154/48, BOA, MF. MKT 162/33; BOA, MF. MKT, 166/22
BOA, ŞD, 1263-40
Mustafa Fırat GÜL Özel Arşivi

Telif Eserler

Bayarslan, A. (2018). Eskişehir Milli Ticaret ve Sanayi Anonim Şirketi Örneğinde Osmanlı Millî İktisat Politikaları. Yüksek Lisans Tezi. Ordu Üniversitesi, Ordu.
Çankaya, Ali (1969). Mülkiye Tarihi ve Mülkiyeliler. C 3, Ankara: Mars Matbaası.
Gül, M.F (2010). Abdullah Sabri Karter’in Hayatı, Eserleri ve Aksaray Dağarcığı. Akdeniz San’at Dergisi (3/6): 87-102.
Kaçalin, M. S. (1994). Dîvânü Lugāti’t-Türk. İslâm Ansiklopedisi. (Cilt. 9, ss. 446-449). İstanbul: TDV Yay.
Karter, A. S. (2011). Çiftçim Diyor ki. yay. haz. M. Fırat Gül, Aksaray: Yeni Aksaray Gazetesi Yay.
Karter, A. S. (2012). Feryat ve Çağrı. yay. haz. M. Fırat Gül, İstanbul: İz Yay.
Karter, A. S. (2014). Manzum Osmanlı Tarihi. yay. haz. M. Fırat Gül, Bursa: Bursa B.Ş.B. Kültür Yay. (2. Baskı Aksaray Valiliği Kültür ve Turizm Müdürlüğü Yay.)
Karter, A. S. (2014). Aksaray Dağarcığı. yay. haz. M. Fırat Gül, Zekai Erdal, Aksaray: Yeni Gazetesi Yay. (2. Baskı Aksaray Üniversitesi Yay.)
Konyalı, İ. H. (1974), Abideleri ve Kitabeleri ile Niğde-Aksaray Tarihi. İstanbul: Fatih Yayınevi.