Oya

Oya
El Sanatları

Anadolu, binlerce yıl birçok uygarlığı topraklarında barındırmış ve bu uygarlıklar Anadolu’nun zengin bir kültür oluşturmasına vesile olmuştur. Bu kültür içerinde yer alan, Anadolu’nun çeşitli yerlerinde görülen geleneksel el sanatlarından biri de oyadır. Diğer bazı el sanatlarında olduğu gibi oyalar da oya yapan kişinin duygu ve düşüncelerini ifade etmektedir.

Oyaların el sanatlarının bünyesinde kendisine özgü bir yeri vardır. Oya; iğne, mekik, firkete ve tığ gibi araçlarla, ipek, pamuk ve sentetik ipliklerle ve pul, boncuk gibi malzemelerle yapılan tekniği örgü olan bir el sanatı çeşididir. Süslenmek ve çeşitli eşyaları süslemek amacı ile yapılan oyayı kadın giyim kuşamında da görmekteyiz.  Tüm el sanatlarında olduğu gibi oyalar da oyayı yapan kişinin duygu ve düşüncelerini ifade etmektedir.  Halıda ya da kilimde kullanılan küpe motifi evlenmek isteyen genç kızın bu motifi halıya dokuması sonucu, isteğini ailesine söylemesini anlatır. İğne oyasında da bu durum aynı şekildedir. Örneğin; gül oyası mutlu bir evliliği temsil eder. El sanatlarında kullanılan bu motifler, birer anlam teşkil ederken süslemek ve süslenmek amacıyla da kullanılmışlardır.

Oya örücülüğü, Türk kültüründe el sanatları açısından önemli bir yer tutmaktadır. Geleneksel el sanatlarımızdan olan oyanın kaybolmaya yüz tutması, kültürel mirasımızın gelecek nesillere aktarılmasının önüne geçmesine sebep teşkil etmektedir. El sanatlarımızın nesiller arasında köprü görevi görmesi büyük önem taşımaktadır.

Oya sözcüğünün başka dillerde karşılığının olmayışı, Anadolu’ya Anadolu kadınına ait bir sanat olduğu göstermekte ve bu sanatın, Türk kültür tarihi içinde de yer aldığı görülmektedir; ancak oyaların tarihteki yerine, gelişimine bakıldığında dantel işleri ile aynı teknikte birleştiği görülmektedir. Bu durumun temelini de İ.Ö. 3000 yıllarına dayandığı ve Eski Mısır, Babil ve Asurlardaki çeşitli eserler arasında görüldüğü kaynaklarda belirtilmektedir.

Oyalar insan yaşamında, asırlar boyunca önemli yer tutmuş ve nesiller arasında kültürel açıdan köprü olmuştur. Bu köprünün yıkılması engellenmeli ve nesiller arasında ilerlemesi sağlanmalıdır.

Aksaray oyaları ile ilgili yapılan proje çalışmasında; geleneksel sanatlar içinde oyaların yeri ve tarihçesi, sınıflandırılması, oya yapımında kullanılan teknikler, kullanılan araç ve gereçler, kullanım alanları araştırılmış ve Aksaray yöresine ait oya terim kategorisi oluşturulmuştur (Bkz. Tablo 1). Alan araştırması sonucunda toplam 221 oya ürününe ulaşılmış, bununla birlikte 26 oya yapan kişi ile anket ve röportaj yapılmıştır. Yapılan anket sonucunda oya yapan kişilerin %100 kadın olduğu, yaşlarının 17 ile 60 arasında değiştiği sonucuna varılmıştır. Bu kişiler %1,82 ile okur-yazar değil, %1,80 ile ilkokul, %1,3 ile okur-yazar, % 0,78 ile ortaokul ve %0,26 ile lise mezunudur. Anket uygulanan oya yapan kişilerin oya yapımını % 100 aileden öğrendiği ve kendisinden başka ailesinde anne, kardeş ve kızın oya yapmayı bildiği tespit edilmiştir. Çeyiz amaçlı yaptıkları oya sanatının tasarımlarını örnek oyalardan yararlanarak elde edildiği tespit edilmekle birlikte, iplerini satın aldıkları ve bu iplerin yaklaşık %100’ünün sentetik ip olduğu -bir oya hariç- belirlenmiştir. Taşpınar yöresinden elde edilen bir seccade kenarındaki oyada, yün iplik kullanıldığı görülmüştür.

Aksaray’da geçmişten günümüze firkete oyası, iğne oyası, mekik oyası, tığ oyası gibi çeşitli oyalar yapılmıştır. İlk olarak firkete oyası yapılmış olup zaman içinde firkete oyası yapımı yok denecek kadar azalmıştır. Tığ oyası, mekik oyası ve iğne oyası yapımı hâlihazırda devam etmektedir. Bunlardan iğne oyası, Aksaray ilinin her ilçesinde farklılık göstermektedir. Yapılan araştırma neticesinde, her ilçede tespit edilen iğne oyası motifi bir anlam ifade etmektedir.

Aksaray’daki oyaların araç ve gereç özelikleri incelendiğinde; tüm ilçelerde aynı araçların kullanıldığı, gereç özellikleri olarak ilçelere göre farklılık gösterdiği görülmektedir. Ihlara oyasında her motif yapımında boncuk ya da pul kullanılmaktadır.

Aksaray’daki oyaların teknik özellikleri incelendiğinde, tüm ilçelerde teknik özelliklerin aynı şekilde olduğu görülmektedir. Tülbent kenarına oya yapılmak istendiğinde önce zürafa tekniği ile tülbent kenarı kıvrılarak zemin oluşturulmakta, daha sonra hangi teknik ile oya yapılmak isteniyorsa o teknikle motif yapılmaktadır. Tülbent kenarına iğne oyası yapılmak istendiğinde, motiflerin arasına köprü adı verilen üçgen ya da kare oya oluşturulmuştur. Bazı ilçelerde isteğe bağlı olmakla birlikte, motiften önce mil (şiş) ile boru tekniği uygulandığı da görülmektedir.

Aksaray’daki oyaların renk özellikleri incelendiğinde, en çok beyaz rengin (Bkz. Fotoğraf 1) kullanıldığı görülmektedir. Bunun sebebi, beyaz rengin her renge uyum sağlaması ve zemin rengi olarak kullanılmasıdır. Bununla birlikte, ana ve ara renklerin kullanıldığı oya örnekleri de mevcuttur (Bkz. Fotoğraf 2, Fotoğraf 3). Siyah rengin az da olsa kullanıldığı görülmektedir (Bkz. Fotoğraf 4). Oya yapımında renkler, oya yapılacak ürünün rengine göre belirlenmektedir. Örneğin; baş örtüsünün kendi içindeki renklerden oyanın motif rengi seçilmektedir. Oyalarda kullanılan renkler, tek renk olarak kullanıldığı gibi birden fazla renk de bir arada kullanılmaktadır.

Aksaray’daki oyaların kullanım alanları; bebek yüzü, havlu kenarı, pike kenarı, salon takımı, seccade kenarı ve tülbent kenarı olarak görülmektedir. Oyalar, geçmişten günümüze gelenek olarak gelen çeyiz geleneğinde önem arz etmekte, kullanım alanlarına göre oyalar çeyiz geleneğindeki yerini almaktadır.

Aksaray’daki oyaların kompozisyon özellikleri incelendiğinde; tülbent kenarı oyalarında yapılan motif, artarda sıralanarak kompozisyonun tamamlandığı görülmektedir. Bazen iki farklı motif ile tekrar yapılarak kompozisyon oluşturulmaktadır. Havlu kenarı, pike takımı, seccade kenarı gibi oyalarda da sıralı kompozisyon görülmektedir.

Aksaray’daki oyalarda görülen motifler incelendiğinde, ağırlıklı olarak bitkisel motiflerin kullanıldığı; buna karşın figürlerden esinlenerek elde edilen motifler ile doğadan esinlenerek elde edilen motifler ve sembolik motiflerin az oranda kullanıldığı görülmektedir. Aksaray oyalarında görülen motiflere örnek olarak; sinek kovalayan, karpuz, lale, fiyonk, güneş gibi isimler verilmiştir.

Aksaray yöresine ait ortaya konulan oyaların Aksaray’ın kültürel hafızasını yansıttığı bir gerçektir. Bu doğrultuda, oya kültürünü kayıt altına almak, geçmişle gelecek arasında köprü kurmak adına önemlidir.

KAYNAKÇA

  • Akpınarlı, F., Karabacak C. Ş. (2017). “Oyalardaki Bitkisel Bezemelerin İncelenmesi” İdil Dergisi. c. 6, s. 34, s.1879-1892.
  • Altuğ, M., Gümüş, K.S., Gümüş D., Yılmaz, D., Uray, G., Özdemir, H. (2020). Aksaray İlinde Oya El Sanatı ve Dili. Aksaray: Aksaray Valiliği, İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü Yayınları.
  • Arslan, Yüceer, H. Çelik, S. (2008). Aydın Yöresi İğne Oyalarının Giysi Tasarımında Kullanılması, Gazi Üniversitesi I. Ulusal El Sanatları Sempozyum Bildirileri, Ankara.
  • Barışta, H. Ö. (1998). Türk El Sanatları. Kültür Bakanlığı Yayınları. Ankara.
  • Cengiz, D. (2007). Artvin İli Ardanuç İlçesinde Yapılan Oyaların Öğretim Programı Önerisi, Gazi Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü El Sanatları Eğitimi Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, Ankara.
  • Erbek, G. (1981). Erkek Oyaları, Dokuz Eylül Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi 1. Ulusal El Sanatları Sempozyum Bildirileri, İzmir.
  • Ergenekon, C., Başaran, F.N. (1999). Oyaların El Dokumalarında Değerlendirilmesi, 2000’li Yıllarda Türkiye’de Geleneksel Türk El Sanatlarının Sanatsal, Tasarımsal ve Ekonomik Boyutu Sempozyumu Bildirileri, T.C Kültür Bakanlığı, Ankara.
  • Gümüş, D., Gümüş, K.S. (2016). Türk Dokuma Sanatında Sözlük Denemesi: Aksaray-Taşpınar Halıları Sözlüğü Örneği. Akademik Bakış Dergisi, S. 55.
  • Gümüş, D., Uray, G. (2018). Oya El Sanatı Üzerine Bir İnceleme. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, C.11, S. 55, S.355-369.
  • Karakaş, R. (2013). Geçmişten Günümüze Çermik Yöresi İğne Oyacılığı, Bilim ve Kültür – Uluslararası Kültür Araştırmaları Dergisi.
  • T.C Kültür ve Turizm Bakanlığı (2010). İğne Oyaları.
  • Markaloğlu, Ş. (1986). Nallıhan İğne Oyaları. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Gazi Üniversitesi.
  • Milli Eğitim Bakanlığı (2014). Tekstil Teknolojisi-İpek İpliği Üretimi. Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, Ankara.
  • Milli Eğitim Bakanlığı (2014). El Sanatları ve Teknolojisi-İğne Oyası. Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, Ankara.
  • Milli Eğitim Bakanlığı (2014). El Sanatları ve Teknolojisi-Mekik Oyası. Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, Ankara.
  • Milli Eğitim Bakanlığı (2014). El Sanatları ve Teknolojisi-Tığ Oyası. Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, Ankara.
  • Oral, C. (2007). Amasya İğne Oyaları, Amasya Valiliği, Amasya.
  • Onaran, K. (2009). Malzeme Bilimi 9. Baskı, Bilim Teknik Yayınevi, İstanbul.
  • Onuk, T. (1981). İğne Oyaları Çeşitleri ve İşleme Yöntemleri. Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, Ankara.
  • Onuk, T. (1983). İğne Oyaları(İçel-Namrun), Dokuz Eylül Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi 3. Ulusal El Sanatları Sempozyum Bildirileri, İzmir.
  • Onuk, T. (2000). Osmanlıdan Günümüze Oyalar. Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara.
  • Önge, E. (1999). Bir Grup Hotoz Oyası, 2000’li Yıllarda Türkiye’de Geleneksel Türk El Sanatlarının Sanatsal, Tasarımsal ve Ekonomik Boyutu Sempozyumu Bildirileri, T.C Kültür Bakanlığı, Ankara.
  • Özbel, K. (1945). El Sanatları II- Oya ve Oya Çeşitleri. Ankara.
  • Özcan, F. Can, M. (2008). Gazi Üniversitesi Mesleki Eğitim Fakültesi’nde Bulunan İğne Oyası Eserlerin Üretim Kalitesi Açısından Değerlendirilmesi, Gazi Üniversitesi I. Ulusal El Sanatları Sempozyum Bildirileri, Ankara.
  • Sürer, A. (1984). Oyaların Dekoratif Değeri, Türk Dokuma Sanatından Örnekler.
  • Sürer, A. (1984). İğne ve Tığ İşi Oyalar, Türk Dokuma Sanatından Örnekler.
  • Türk Oyaları Kataloğu, (1998). Boncuk Oyaları, Kültür Bakanlığı, Ankara.
  • Vanlı, A. Y. (2008). Balıkesir İli Gönen İlçesi İğne Oyaları ve Halk Eğitim Merkezinin İğne Oyacılığına Katkısı. Yüksek Lisans Tezi, Ankara.
  • Yalçınkaya, T., Erkaplan, E. (2008). Yozgat İli Tığ Oyalarından Örnekler, Gazi Üniversitesi I. Ulusal El Sanatları Sempozyum Bildirileri, Ankara.
  • Yılmaz, N. (2016). Denizli İli Pamukkale İlçesinde Yapılmakta Olan Tığ Oyası ve İğne Oyalarının Grafiksel Açıdan İncelenmesi. Gazi Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü, Geleneksel Türk Sanatları Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, Ankara.

Madde Yazım Bilgileri
Yazar: Öğr. Gör. Deniz GÜMÜŞ

Anahtar Kelimeler: Geleneksel El Sanatları, Oya, Aksaray.