AKSARAY İLİ, SULTANHANI KASABASI’NDA HALI VE DÜZ DOKUMALARIN RESTORASYONUNUN GÜNÜMÜZDEKİ DURUMU

AKSARAY İLİ, SULTANHANI KASABASI’NDA HALI VE DÜZ DOKUMALARIN RESTORASYONUNUN GÜNÜMÜZDEKİ DURUMU

 GİRİŞ

Sultanhanı nahiyesi 09.02.1953 yılında 53-30*36 sayılı ve 1580 sayılı belediye kanunun 7.maddesi gereği alınan kararla ilk belediye teşkilatı kurulmuştur. Tarım ve hayvancılığın bilinçli ve yaygın olarak yapıldığı kasabada bölgeye özgü halı dokumacılığı ve tamiri yaygın olup, bu sektörde yaklaşık 1500 işçi çalışmaktadır.¹

Sultanhanı beldesinin nüfus yapısıyla beraber ekonomik olarak da hızla büyümesine etki eden faktörlerden başında halı tamir sektöründe dünyada bilinen bir merkez haline gelmesidir. Özellikle halı sektöründe çalışan tamir ustası ve çırakların beldemizdeki yetişen insan gücünden karşılanıyor olması dışarıya göçü engellemiş ve Sultanhanı’nı işsizliğin olmadığı nadir yerlerden birisi haline getirmiştir.

Dünyanın dört bir yanından gelen yüzlerce yıllık tarihi halılar, Aksaray’ın Sultanhanı Kasabası’ndaki atölyelerde aslına uygun olarak restore edilirken, Sultanhanı artık dünyanın Halı Restorasyon Merkezi olarak bir marka haline gelmiştir. Sultanhanı, Aksaray merkeze bağlı bir kasaba olmasına rağmen halı restorasyonu ve kervansarayı ile dünyaca ünlüdür. Selçuklulardan kalma dünyanın en büyük kervansarayına sahip olan Sultanhanı, halı restorasyonu ile de “Dünyanın Halı Restorasyon Merkezi” olarak bir marka haline gelmiştir.
Sultanhanı, halı sektörüne 1970’li yıllarda el dokuması halı üretimi ve halı restorasyonu ile girdi. Halı üretimi ve restorasyonunda kısa süre içerisinde adını duyuran Sultanhanı, 1990’lı yıllardan itibaren yurt dışına açıldı. Halısıyla kısa süre içerisinde yurt dışında da ün yapan Sultanhanı, Uzakdoğu ülkelerinin halı sektörüne girmesinden olumsuz etkilendi. Halı restorasyonunu marka yapan Sultanhanı, tüm dünyanın tanıdığı ve güvendiği bir merkez olarak günümüzde “Dünyanın Halı Restorasyon Merkezi” olarak tanınmaktadır.
                   Restarasyon; kavram bakımından, onarma, tamir, düzeltme, yenileme, yeni güç aşılama gibi zengin anlamlar taşıyan restorasyon Latince köke bağlı olmakla birlikte bugün bütün ülkelerce benimsenmiş her dilde kullanılan ortak bir terimdir. Restorasyon bir sanat yapıtının veya döneminde korunmasına karar alınmış bir eserin asli haliyle hasardan korunması, bozulmasının önlenmesi, daha uzun süre yaşamasının sağlanması amacıyla, tarihi belge niteliğini zedelememeye özen göstererek geleneksel ve ileri bilimsel yöntemlerden yararlanılarak yapılan bilinçli girişimler bütünüdür.²

 

Restorasyon, objenin eksik parçalarını tamamlayarak orijinal objeden ayırt edilmesi hemen hemen imkansız bir onarım yapma işlemidir. Amacı ise, eğer olanak varsa objeyi eski fonksiyonuna ulaştırmaktır. Tekstil ürünlerinin restorasyonu sırasında, restoratör, restore dilecek ürün ile aynı hammaddeye, numaraya, büküm sayısına ve kat adedine sahip iplik ile birlikte aynı dokuma tekniğini kullansa bile ancak yaklaşık bir sonuç mümkündür. Örneğin restorasyon görmüş bir halının restore edilmiş kısımlarını yüzünden ayırt etmek çok zor olsa da sonuçta bu halı orijinal halının tıpatıp aynısı değildir.

Nüfusunun büyük bir bölümünün geçim kaynağı halı ve kilim tamiri olan Sultanhanı, ABD, İngiltere, Almanya, İtalya ve Fransa başta olmak üzere birçok ülkeden onarımının yapılması için her yıl yüzlerce el dokuması halı ve kilim getirilmektedir. Bu dokumalar atölye sahiplerince yurt dışından toplanarak ya da İstanbul’dan aracılar vasıtası ile toplanarak atölyelere getirilmektedir. Ülkemizde halı onarımı konusunda yeterli bilgi sahibi olmadığından halı ve kilim onarımı yapan firma sayısı azdır. Sultanhanı çeşitli ülkelerden gelen halıların onarılarak gönderildiği dünyanın en önemli merkezlerinden biridir.  Tamiri yapılan halının teslimi sırasında restore dilen bölümün orijinal dokumadan ayırt edilmesinin zor olması da Sultanhanı’nın önemli bir merkez olmasına katkı sağlamıştır.³

Sultanhanı’nda halı restorasyonunun tarihine bakıldığında en eski ustalar olarak Mehmet Dölek, Hasan Sarı, Hüseyin Şanlı, Ömer Bozdağ, Ahmet Aydın, Bekir Ayhan, Mehmetali Bozkaya gibi ismine ulaşamadığımız birçok usta vardır. İlk olarak Mehmet Dölek İstanbul’da Kapalı Çarşıda öğrenmiş daha sonra da talebelerine öğretmiştir. Önce İstanbul sonrasında da Sultanhanı’na atölye açarak halı ve kilim restorasyonu bir meslek haline gelmesinde önemli rol oynamıştır. Yetiştirdiği öğrenciler arasında; Metin Konukçu, Adem Yumuşak, Hacı Musa Solak, Himmet Yumuşak, Ömer Yumuşak, Mehmet Akar ve sayısız kişiler bulunmaktadır.⁴

Konservasyon, objelerin maddesel ve teknolojik özelikleri kadar, yapısını ve taşıdığı dekoratif ögelere özgün niteliklerine bağlı kalarak korumak, bozulmasına yol açan nedenleri ve etkenleri açığa çıkarmak, en uygun ve en etkili koruma yöntem ve malzemelerini saplayarak bunları objelere uygulamak, fiziksel ve estetik bütünlüğü aslına bağlı kalarak sağladıktan sonra stabil haldeki objeyi sergileme veya depolama için hazırlanmaktadır.

 

Türkiye’de eski eser restorasyonunun tarihi oldukça eskidir. Türkiye’de restorasyon, bilimsel bir araştırma ve tanıma düzeyine hiçbir zaman çıkamayan, daha çok tahrip edici tamir niteliğinde bir uygulamadır.

Türkçeye genellikle ‘’koruma’’ olarak aktarılmış bir kavram olan “konservasyon” kavramı, gerçekte muhafaza veya saklama ile karşılık bulmaktadır. Genel olarak yapılar iki türlü saklanmaktadır.⁵

Restitüsyon, hasarlı bir dokumanın ilk ya da belirli bir tarihte nasıl olduğunu gösteren somut verilere olduğu kadar kestirim ve varsayımlara da dayanan tıpkı çizimlerdir. Bir başka deyişle restitüsyon, yıpranmış, parçalanmış, eskimiş, yırtılmış bir dokumanın orijinal sekli hakkında fikir veren bir çalışmadır. Restitüsyon, bilimsel ve zorunlu bir çalışmadır. Tanımında da ifade edildiği gibi tasarımsal bir çalımsa olan bir restitüsyonun doğru olabilmesi için mutlaka dokumaya ilişkin somut verilere dayanması gerekmektedir. Bu veriler, arşiv kayıtları, dokuma üzerindeki izler ve fotoğraf gibi dokumaya ait belgelerin yanı sıra, resim, heykel, mimari, çini ve benzeri dokumanın yapıldığı dönemde uygulama alanı bulan diğer sanatsal öğeleri de içermektedir. Hasarın tekrar onarılması söz konusu olmasa da yapılan restitüsyon çalışmaları, dokumanın özgün şeklini tanımlamaya veri oluşturacak temel bilgilerin sağlanmasına ve bilgilerin aslına uygun şekilde saklanmasına yardımcı olur. Bu anlamda restitüsyon, çok yönlü bir tarihsel araştırmayı ve teknik çalışmayı zorunlu kılmaktadır.⁶

            Tarih boyunca taşınır ve taşınmaz eski yapıtlar, varlıklarının sürdürülmesini isteyen kişi ve toplumların çabalarının sonucu olarak korunmuş ve onarılmıştır. Bu onarımlarda yönlendirici güç, yapıtın bütünlüğünün bozulmaması ya da işlevinin gerektirdiği koşullara uyarlanabilmesi olmuştur. “Koruma” etkinliklerinin, yapıtın simge, estetik, işlevsel değeri yanında, tarih ve kültür belgesi olarak saklanmasını hedefleyen bilinçli davranış, 20. yüzyıla özgüdür.⁷

 

SULTANHANI KASABASINDA HALI RESTORASYONU

Tarih boyunca taşınır ve taşınmaz eski yapıtlar, varlıklarının sürdürülmesini isteyen kişi ve toplumların çabalarının sonucu olarak korunmuş ve onarılmıştır. Bu onarımlarda yönlendirici güç, yapıtın bütünlüğünün bozulmaması ya da işlevinin gerektirdiği koşullara uyarlanabilmesi olmuştur. “Koruma” etkinliklerinin, yapıtın simge, estetik, işlevsel değeri yanında, tarih ve kültür belgesi olarak saklanmasını hedefleyen bilinçli davranış, 20. yüzyıla özgüdür.⁸

Gerek Türklerde gerekse dünya genelindeki saraylarda yer alan tarihi halıların restorasyonunda dünyada marka haline gelen Aksaray’ın Sultanhanı beldesinde 2015 yılında üniversite bünyesinde Geleneksel Tekstillerin Konservasyonu ve Restorasyonu Bölümü açılmıştır. ‘Dünyanın halı tamir merkezi’ olarak yıldızı giderek parlayan Sultanhanı, şimdi de bu işi akademik seviyeye taşımaya hazırlanmaktadır. Halı restorasyonunun markası; Sultanhanı Anadolu toprakları halının merkezi olarak öne çıkarken, dünyanın dört bir yanından gelen yüzlerce yıllık tarihi halılar da Anadolu’nun tam merkezinde yani Aksaray’da onarılmaktadır. Aksaray’ın Sultanhanı beldesindeki atölyelerde halılar aslına uygun olarak restore edilirken, Sultanhanı artık ‘dünyanın halı tamir merkezi’ olarak bir marka haline gelmektedir.⁹

Sultanhanı, Aksaray merkeze bağlı bir belde olmasına rağmen halı restorasyonu ve kervansarayı ile dünya geneline adını duyurmaktadır. Halı üretimi ve restorasyonunda kısa süre de adını duyuran Sultanhanı, 1990’lı yıllardan itibaren yurt dışına açılmaktadır. Halısıyla kısa süre içinde yurt dışında da ün yapan Sultanhanı, Uzakdoğu ülkelerinin halı sektörüne girmesinden olumsuz etkilenmiş bunun üzerine kendilerine yeni bir yol çizerek halı restorasyonuna yönelmişlerdir. Sultanhanı, halkı üretimde kazandığı tecrübeyi artık halı restorasyonunda değerlendirmektedir. Burada hem ustalar için önemli araştırmalar yapılacak hem de tarihi Anadolu halısının adı yaşatılma amacı ön planda tutulmuştur. Almanya, Birleşik Krallık ve Amerika Birleşik Devletleri başta olmak üzere birçok ülkeden yıpranmış halılar tamir için beldeye getirilirken, Birleşik Krallık ailesine ait çok sayıda tarihi halının Sultanhanı’nda restore edildiği bilinmektedir.

 Halı tamiri işi, bozkırın ortasında imkânları son derece sınırlı bir Anadolu kasabasının adeta kaderini değiştirmiş bugün yaklaşık sayıları 150’yi aşan atölyeleri ve gelir seviyesindeki artışın hemen her yerde hissedildiği hızla modernleşen bir yerleşim birimi olarak dikkati çekmektedir. Sultanhanı Belediye Başkanı Fahri Solak yapılan görüşmede, beldenin dünya halıcılık sektöründe önemli bir yerde olduğunu, önemli müze ve koleksiyonlarda bulunan halıların restorasyonunun Sultanhanı’ndaki atölyelerde yapıldığını beyan etmiştir. Sultanhanı Belediyesi’ne, Anadolu kültürünün önemli bir parçası olan restorasyon işini üniversite ile işbirliği içerisinde yeniden Türkiye’ye ve istihdam sektörüne kazandırılmıştır. Anavatanı Orta Asya’dan Anadolu üzerinden dünya geneline yayılan halı, eğer iyi bakılacak olursa, çok uzun süre dayanmaktadır.

Halının en büyük düşmanı güve ile rutubet olup halıyı sık sık havalandırmak, güneşte bırakmak gerekmektedir. Kullanılan halıda ise güve tehlikesi olmaz. Rutubet ise zamanla halının iplerinin çürümesine yer yer parçalanmasına yol açmaktadır. Bu bakımdan, hem saklanacak, hem de kullanılmakta olan halıların rutubette kalmamasına dikkat edilmelidir. Özellikle halı kesilme veya yanma gibi bir zarara uğrarsa hiç vakit geçirmeden tamir ettirmek gerekiyor. Tamir edilmezse hasar gören yer hızla açılmaya, büyümeye başlar.¹⁰

 

Resim 1. Halın  Restorasyon işlemi(http://www.hurriyet.com.tr/yerel-haberler/aksaray 16 Ekim 2015)

 

Resim 2. Abdülhamid Han’ın Restorasyon yapılan halısı  (http://www.hurriyet.com.tr/yerel-haberler/aksaray 16 Ekim 2015)

 

 Dünya çapında halı restorasyon merkezi olan Aksaray’ın Sultanhanı beldesindeki 120 metrekarelik tarihi halı, 10 kişilik bir ekip tarafından 1.5 yılda restore edildi. Halıcılık sektöründe, ‘Dünyanın halı tamir merkezi’ olarak bilinen Sultanhanı, önemli müze ve koleksiyonlarda bulunan halıların restorasyonuna ev sahipliği yapmaktadır. Son olarak

19’uncu yüzyıldan kalma özel bir Osmanlı halısı, Sultanhanı’nın maharetli ustaları tarafından restore edildi. Bu halı Abdülhamid Han’ın yaptırdığı 19’uncu yüzyılda kalma Hereke halılardan biri ve İstanbul Valiliği’ne ait olup yaklaşık 120 metrekare büyüklüğündeki halı Türkiye’nin en büyük ilk 5 halısından biridir. Halının restorasyon işleminin ardından Sultanhanı Kervansaray’ında sergilendikten sonra İstanbul Valiliği’ne teslim edilmiştir.¹¹

1. HALI RESTORASYONUNDA KULLANILAN ARAÇ VE GEREÇLER

• Kullanılan Araçlar

 

Resim 3. Pense ( Kılıç, 2015)

Pense: Çözgü ve hav atımında kullanım esnasında iğneyi çekmek için kullanılmaktadır.¹²

Halı Makası: Halılarda ilme atma işlemleri tamamlandıktan sonra, hav boylarını ayarlamaya yarayan, sıfır tip makaslardır.¹³

Kalem: Kirkitli ve düz dokumalarda hatalı yerlerin belirlenmesi ve desen çizilmesi için kullanılan renkli keçe uçlu kalemlerdir.¹⁴

 

Resim 4. Pürmüz ( Kılıç, 2015)

 

Pürmüz: Tüp gazlı ve ispirtolu çeşitleri vardır. Kirkitli dokumalarda bitim işlemlerinden sonra yıkama öncesi halıların sırtı, kilimlerin ise her iki tarafındaki lifleri yakmak için kullanılır.¹⁵

Kirkit: Halı ve Kilim dokumalarda; atkıların sıkıştırılmasında kullanılan tarak yapılı demir veya ahşap malzemeli araçlardır.¹⁶

 

 

Resim 5.Kirkit ( Kılıç, 2015)

Tırmık: Halı dokumalarda onarım esnasında düğümler atıldıktan sonra, kırkım yapılırken karışık havların düzeltilmesinde kullanılan çelik malzemeli, tarak yapılı alettir.¹⁷

Tarak: Halı ve kilim dokumlarda, onarım sonrası saçaklar kesilmeden önce saçakların düzeltilmesinde kullanılan iri ve geniş dişli alettir.¹⁸

 

Resim 5. İran makası ( Kılıç, 2015)

İran Makası: Halı ve kilim dokumalarda en çok kullanılan ucu kıvrık küçük ebatlarda kullanışlı bir makas çeşididir. Halı ve Kilim dokumalarda, halının havında ve kiliminde kullanılabilen düz dokumalarda ise dar alanlar da bile rahatlıkla kullanılabilen çelik malzemeli makaslardır.¹⁹

 

Resim 6. Tığ (Kılıç,2015)

 

Tığ: Halı dokumalarda düğüm atımında ve tüm düz dokumalarda saçaklara zincir çiti atımı gibi işlemlerde kullanılan ucu çengelli dantel tığlarıdır.²⁰                  

 Resim 7. İğne (Kılıç,2015)

İğne: Halı ve Kilim dokumalarda saçak takımı, hav atımı ve birçok alanda kullanılabilen çeşitli ebatlarda ve kalınlıklardaki iğne çeşididir.²¹

Çekiç: Onarılacak materyalin, çerçeve tezgâhına tutturulması esnasında çivinin çakılmasında kullanılmaktadır. Onarım yapılan yerin potluğunun giderilmesi tamirli bölgenin yumuşatılarak dokumanın diğer kısımlarına uygun olmasını sağlamak için yüzeyin dövülmesinde de kullanılmaktadır.²²

Çivi: Onarılacak dokumanın, çerçeve tezgâhına tutturulmasında kullanılan ince çaplı çivilerdir.

 

      Resim 7. Çerçeve tezgah (Kılıç,2015)                     Resim 8.Çerceve tezgah (Kılıç,2015)

Çerçeve Tezgâhı: Onarılacak Halı ve kilim dokumaların, onarılacak kısmının tutturulduğu ahşap çerçevelere denir. Bu çerçeve üzerinde onarım esnasında dokuma yapıldığı için tezgâh denmektedir. Çerçeve tezgâhının ebatları onarım yapılacak yerin büyüklüğüne göre değişmektedir.²³

 

Resim 9. Ütü (Kılıç,2015)

Ütü: Kilim dokumalarda onarım sonrası dokuma yüzeylerinin ütülenmesinde kullanılmaktadır.

 

Resim 10. Balmumu (Kılıç,2015)

Balmumu: Onarım esnasında saçak takımı dipperi sıkıştırması ve yama kilimliği kenetlenmesi esnasında kullanılacak ipek veya pamuk ipliğin mumlanmasında kullanılır. İpek veya pamuk ipliğin mumlanmasının amacı bu iplerin onarım esnasında kaymasını sağladığı gibi sıkıştırılan bölgenin gevşemesini de engellemektedir.²⁴

 

Resim11. Çakım zımbası (Kılıç,2015)

Çakım Zımbası: Halı ve Kilim dokumalarda, dokumaya gönye vermek için yapılan çakım uygulaması esnasında kullanılır. Havalı kompresörle çalışır.

Tıraş makinesi: Dokumalara atılan havların yüksekliğini eşitlemek için kullanılır.

Zımba Teli: Halı ve Kilim dokumlarda çakım esnasında kullanılan çakım zımbasının içine takılan tellerdir.

Şerit Rafya: Halı ve Kilim dokumalarda, çakım esnasında dokuma yüzeyinin zarar görmesini önlemek için, zımba teli çakılan yerlere uzatılan şeritlerdir.²⁵

• Kullanılan Gereçler

Onarımda kullanılan gereçler hayvansal ve bitkisel lifler olmak üzere iki grupta toplanmaktadır.

Hayvansal lifler; ipek, yün, kıl ve tiftiktir.

 

Resim 12 İpek ipi (Kılıç,2015)

İpek: Dokuma yüzeyinde ipek lif kullanılmış Halı ve Kilim dokumalarda kullanılmaktadır. Ayrıca ipek ipler, onarım aşamalarında saçak takımı, yama tutturulması, dipperi sıkıştırılması gibi aşamalarda da kullanılmaktadır.²⁶

 

Resim 13. yün ipi (Kılıç,2015)

Yün: Dokuma yüzeyinde hammaddesinde yün malzeme kullanılmış dokumalarda kullanılmaktadır. Yün çözgü, atkı ve hav yün ipleri en çok kullanılan çeşitleridir.²⁷

 

     Resim 13. Örme çorap (Kılıç,2015)          Resim 14.Çoraplardan elde edilen ip (Kılıç,2015)

Günümüzde Sultanhanı kasabasında eskiden giymek amacıyla örülen örgü çoraplarda artık sökülüp ip haline getirilerek restorasyon işleminde kullanılmaktadır.²⁸

Kıl: Dokuma yüzeyinde hammaddesi kıl olan dokumalarda kullanılmaktadır. Kilim dokumalarda genelde çözgü olarak kullanılmaktadır.²⁹

Tiftik: Dokuma yüzeyinde, hammaddesinde tiftik kullanılmış dokumalarda kullanılmaktadır.

Bitkisel Lifler; Pamuk ve keten malzemelerdir.

Pamuk: Halı ve Kilim dokumalarda pamuk çözgü kullanılmış dokumalarda kullanılır. Yün hammaddeli dokumalarda, onarım esnasında bazen çözgü olarak da kullanılabilir. Dipperi sıkıştırma işlemleri esnasında da pamuk ipler kullanılmaktadır.³⁰

Keten: Halı ve Kilim dokumalarda onarım esnasında kullanılır. Sağlam bir liftir. Ancak ipek kadar yumuşak ve kullanışlı olmadığı için ipek ipler daha çok tercih edilmektedir. Hammaddesinde keten malzeme bulunan dokuma yüzeylerine de uygun olmaktadır. ³¹

Dokumaların tamirinde kullanılan ipler genellikle kökboyama ile renklendirilmektedir.

 

3.HALILARDAKİ HATALAR VE GİDERİLME YÖNTEMLERİ

• Saçak Tamiri :

 

Resim 15. Saçak tamiri (Kılıç,2015)

Saçak çözgü telinin mumlu ipek yardımıyla halıya tutturulmasıdır. Bu teknikte halıya uygun çözgü teli, balmumu, ipek çözgü ipi, iğne, makas, biz ve pense kullanılmaktadır. Bu tekniğin ilk aşamasında biz yardımıyla 4-5 sıra yuva açıldıktan sonra, mumlanmış ipek çözgü ipinin takılı bulunduğu iğne bu yuvadan geçirilir ve pense ile çekilir. Halıya uygun çözgü teline kenetlenen ipek çözgü ipi, yan sıradan geri dönülerek ikinci çözgü teli de takılmış olmaktadır. İşlem kusurlu saçak alanı tamamlanıncaya kadar devam ettirilmektedir. Bu işlem tamamlandıktan sonra orijinal saçak uçları ayarlanarak makasla temizlenmektedir.³²

 

Resim 16. Saçak tamiri (Kılıç,2015)

Saçakların kilimle beraber tezgâhta dokunduktan sonra halıya tutturularak onarım yapılmasıdır. Bu teknikte tezgâh, biz, iğne, çözgü ipi, balmumu, pense, halıya uygun çözgü ipi, halıya uygun atkı ipi ve makas kullanılmaktadır.  Halının eni boyunun 1/3’i fazlası kadar boyda 8 çözgü ipinin çözgü tezgâhında çözülüp tezgâha aktarılmasıyla işleme başlanmaktadır. Bu çözgü iplerine yine çözgü ipiyle atkı dokunur. Bu işlem her iki sırada bir kenar teline düğümlenir ve saçak payı bırakılır. Bu işlem halı eni boyunun 1/3’i fazlası kadar devam ettirilir. Dokunan kilimli saçak tezgâhtan çıkartılır. Dokunmuş olan bu kilimli saçak, halının etlik kısmına; bizle açılan yuvadan geçirilen mumlu ipek çözgü ipi takılı iğne penseyle çekilmektedir. Kilimli saçağın kenar telinden kenetlenerek diğer çözgü telinden geri dönülmektedir. Bu işlem halı eni boyunca devam ettirilerek kilimli saçak halıya tutturulmaktadır. Daha sonra orijinal kilimli saçak makasla temizlenmektedir. Kilimin saçak kenarları, halının enine paralel kesilerek atkı ipi takılı iğneyle sarılır ve kilimin sökülmesi engellenmiş olur. Son olarak takılan kilimli saçak çekiçle dövülerek halının dokusuna uygun hale getirilir ve işlem tamamlanmış olur.³³

• Yırtık Tamiri:

Resim 17. Yırtık tamiri (Kılıç,2015)

Havlı dokumalarda halının herhangi bir yerinde bulunan atkı, çözgü ve ilmelerin dağılmasıyla oluşan hataların onarım işlemidir. Bu hatalar tezgâhta oluşabileceği gibi yıkama işleminde kimyevi ilacın fazla kullanılarak halıyı eritmesi, kırkım işleminde kırkım makinesinin halıyı kesmesi kullanım esnasında halının nem alması, taşıma esnasında halın bir yere takılması, ütü, ateş, közden oluşan yanıklar ve bunun gibi nedenlerden oluşan kusurlardır. Yırtığı meydana getiren tezgâhta oluşan sebepler ise; dokuma tezgâhlarında, çözgülerin fazla gerdirilmesinden dolayı meydana gelen yırtılmalar, mukavemetsiz çözgülerin dokuma sırasında kirkit darbelerinden dolayı koparak yırtık oluşturmaları, dokuma esnasında herhangi bir kesici aletle kesilmesi gibi sebeplerdir.³⁴

Resim 18. Kalemle desenlendirme (Kılıç,2015)

Tamir işlemine başlamadan önce kusurun yeri belirlenerek tersinden stabilo kalemle çizilmektedir. Çizgiler hataya dâhil edilerek 4-5 sıra biz ile halıya yuva açılır. Açılan bu yuvadan çözgü teli takılı iğne geçirilerek pense ile çekilir. Bu işlem kusurun diğer tarafındaki aynı sıradaki çözgü teline de uygulanır. Takılan bu çözgü teli halının orijinali ile aynı gerginlikte olmalıdır. Yandaki çözgü telinden geriye dönülerek işlem devam ettirilmektedir. Burada dikkat edilmesi gereken husus dönüşlerin belli olmaması için V dönüş tekniğinin uygulanmasının gerektiğidir.  Kusurlu bölgedeki çözgü telleri takıldıktan sonra bu bölgeyi içine alabilecek büyüklükteki çerçeveye çivi ile çekiç yardımıyla çakılarak gerdirilmektedir. Çözgü tellerine varangelen şişi takılarak, halıya uygun olan atkı ipi takılı iğne ile atkı dokuması yapılmaktadır. Atkı sıraları, halı kalitesiyle ayı olması gerekmektedir. Dokuma esnasında çakıldak kullanmak büyük kolaylık sağlamaktadır. Kirkit yardımıyla da kusurlu kısmın kilim dokuması tamamlanmaktadır.³⁵

 

Resim 19.Yırtık tamiri (Kılıç,2015)

Halıya uygun ilmelik iplerin takıldığı iğne ile halıya uygun teknikte desene uygun düğüm atılır. Kusurlu bölgedeki eksik düğümler renk ve desene uyularak bu şekilde tamamlanmaktadır. Bu işlemlerin tamamlanmasından sonra halı, çerçeve tezgâhtan kerpeten ile sökülerek yere serilmektedir.³⁶

Tamir edilen kısmın altına konulan yarım daire takoz ile atılan düğümler halı hav seviyesine kadar büyük makasla kesilmektedir. Deterjanlı su ile fırçalanan kusurlu kısım çelik tarak ile taranarak düğümlerin açılması ve kullanılan yeni ilmelik iplerin kirden arınması sağlanmaktadır. Kusurlu bölge halının ortasında ise tamir bu işlemlerle tamamlanmış olmaktadır. Kusurlu bölge halının kenarında ise kenar örülerek işlem tamamlanmış olmaktadır.

Bu esnada tamiri yapılan halı çok eski veya antika ise tamirin belirsiz olması için halıya uygun eskitme işlemi uygulanmaktadır. Tamiri yapılan halı ipek ise son işlem olarak preslenmektedir.³⁷.

• Desen Tamiri

Havlı dokumalarda halının desenlerinde oluşan hatalardır. Bu hatalar dokuyucu tarafından desenin halıya yanlış aktarılmasından veya motif çalmasından kaynaklandığı gibi, deseni çizen desinatörün deseni yanlış çizmesinden de kaynaklanmaktadır.³⁸

Tamire başlamadan önce hatalı bölgeler belirlenir. Belirlenen hatalar kalem ile çizilir ve bu bölgede bulunan ilme ipleri sökülerek temizlenmektedir. Sökme işlemi Türk düğümlü halılarda, halının yüzünden, İran düğümlü halılarda halının tersinden biz yardımıyla sökülmektedir. Sökme işlemi tamamlandıktan sonra, halının tersinden, sökülen bölgelerin kilimleri üzerine stabilo kalemle desen doğru olarak çizilir. İlme ipinin takılı bulunduğu iğne ile halının düğüm tekniğine uygun hav atılmaktadır. Hav atma işlemi tamamlandıktan sonra halının yüzü çevrilir ve atılan havlar yarım daire takoz üzerinde halı makasıyla halı hav seviyesinde kesilmektedir. Deterjanlı su ile yeni atılan havlar fırçalanır ve atılan imle iplerinin kirden arındırılması sağlanmaktadır.  Bu işlemden sonra çelik tarakla taranarak topal düğümlerin açılması sağlanmaktadır. Kırkımı yapılan bölgedeki uzun lifler Kayseri makası ve halı makası yardımıyla tekrar kırkılmaktadır. Bu işlemlerle desen hatası giderilmektedir.³⁹

• Kenar Tamiri

Havlı dokumalarda, halının kenar örgüsünün veya etliğinin dokuyucu tarafından hatalı yapılmasından kaynaklanmaktadır. Halının kenar örgüsünün hatalı olması veya etliğin dalgalı yani bazı yerlerde enli bazı yerlerde dar olmasından da bu hata meydana gelmektedir. Tamir işlemine halının etliğini sedef direğine paralel olacak şekilde mümkünse aynı çözgü teli üzerinden büyük makasla keserek başlanmaktadır. Kesilen kenarın hav kısmı küçük makasla bir sıra oyulmaktadır. Çözgü ipi kenara gelecek şekilde tutulur ve kenar örgü ipi takılı iğne ile kenar silindirik bir şekilde sarılır. Çözgü ipi, sarılan kenar örgü ipinin içinde kalır. Burada dikkat edilmesi gereken husus sarma işlemi esnasında sarmaların ne sık ne de seyrek olmaması gerektiğidir. Bu işlem devam ederken altta kalan çözgü ipi her10 cm. de çekilerek halının kenarında potluk oluşması engellenmektedir. Sarma işlemi tamamlandıktan sonra kenar havları büyük makasla kırkılarak düzeltilmektedir. Böylece kenar tamiri tamamlanmaktadır.⁴⁰

• Abraj Tamiri

Halının belli bölgelerindeki renk farklılıklarıdır. Tamamen dokuyucudan kaynaklanan abraj hatası, dokuyucunun kullanması gereken renkten başka bir renk kullanması veya kullanılan ipin içine farklı tonda bir başka ipin karışması ve dokuyucunun bunu fark etmemesi sonucu halıda meydana gelen gerek çizgi halinde gerekse grup halindeki renk hatalarıdır. Abraj tamirinde ilk olarak hatalı renkler biz yardımıyla Türk düğümü ise yüzünden, İran düğümü ise halının tersinden sökülerek abrajlı kısmın temizlenmesiyle başlanmaktadır. Daha sonra ile ipi takılı iğne ile eksik havlar halının tekniğine uygun doldurulur. Doldurulan kısmın havları yarım daire takoz üzerinde halı makasıyla halı hav seviyesine kadar kesilmektedir. Deterjanlı su ile tamir edilen bölge fırçalanır ve iplerin kirden arındırılması sağlanmaktadır. Tamirli kısım, çelik tarakla taranarak topal düğümler açılmakta, fazla lifler tekrar kesilerek abraj tamiri tamamlanmaktadır.⁴¹ 

• Dönüklük, Baş ve  Kenar Farkı, Potluk Hatası Onarımı

Halının tam dikdörtgen biçiminde olmayıp kenarlarının paralel olarak kayması ve karşılıklı köşe mesafelerinin birbirinden farklı olması, çözgünün tezgâha aktarıldıktan sonra per alma ve tarama işlemlerinin yapılmamasından, çözgü tellerinin gevşek olanlarının bağlanarak diğer çözgü tellerinin gerginliğinde ayarlanmamasından, çözgülerin tezgâha takılmamasından, zincir örgüsünün çözgülere dik açıyla örülmemesinden dönüklük hatası meydana gelir.⁴²

Halı başlarının veya kenarlarının birbirine karşılıklı paralel olmamasından baş ve kenar farkı hatası oluşmaktadır. Bu hatanın oluş sebepleri alt atkının gergin atılarak halının eninde çekme meydana gelmesinden halının bir kenarının aşırı oturtulup diğer kenarının oturtulmamasından, çözgülerin tezgâh leventlerine düzgün takılıp aktarılmamasından, çözgülerin halının kalitesine göre standart taksimat yapılmamasından baş ve kenar farkı hatası meydana gelir.⁴³

Halının düz bir zemine serildiğinde halının her yerinin zemine oturmamasından oluşan hatalardır. Potluk hatasının oluşma sebepleri; çözgülerin standart taksimatta yapılmamasından, gevşek çözgü tellerinin diğer çözgü tellerinin gerginliğinde ayarlanmamasından, alt atkının çok gergin kullanılmasından, leventlerin iki başı arasında çap farkı olmasından tezgâh leventlerinin birbirine paralel olmamasından kaynaklanmaktadır. Halılarda oluşan dönüklük, baş ve kenar farkı, potluk hatalarının onarımı germe tezgâhlarında gerilerek veya çakılarak giderilmektedir. Halı, germe tezgâhında önce boyuna gerilip tersinden ıslatılır. Kuruyana kadar tezgâhta bekletilen halı tezgâhtan sökülür. Hatası giderilen halı germe tezgâhında enine de gerilerek germe işlemi tamamlanmaktadır. Hata oranı az olan halılar çakılarak da onarılabilmektedir. Çakma işlemi tahta zeminlere halının kenar ve başlarının gönyesinde tel zımbalarla tutturulmasıyla gerçekleştirilmektedir. Çakılan halı tersinden ıslatılır ve kurumaya bırakılır, kuruyan halılar zeminden sökülerek çakma işlemi tamamlanmaktadır.⁴⁴

 

4.HALI RESTORASYONU İŞLEM BASAMAKLARI

• Restorasyon yapılacak olan halının kalitesine ve türüne uygun olan malzeme seçimi yapılır.
• İşlem görecek bölge eğer iç kısımda ise o bölgeyi çerçeve tezgahı ortalayacak şekilde çerçeve tezgaha çivi çakılarak halının özelliğine uygun çözgü atılır. Çözgü atma işlemi her iki tarafta yer alan çiviler arasında halının sırtından oluk kısmından iğne ile geçirilerek yapılır. Fakat yırtık ya da eskime köşe kenar da ise önce çözgü atma işlemi sonrasında çerçeve tezgaha çözgüler takılarak işlem yapılır.
• Çözgüleri atılan kısımda tığ ve tarak yardımı ile atkı atma (bez ayağı) dokuması yapılır.

 

Resim 20. Atkı atma  (bezayağı) işlemi ( Kılıç, 2015).

• Sırt dokuması yapılan kısıma daha sonra tığ yardımı ile düğüm atma işlemi yapılır.

 

Resim 21. İlme atma işlemi ( Kılıç, 2015).

• İlme atma yani tamir yapılan kısmın işlemi bittikten sonra dokumalar zımba ile yere çakılma işlemi yapılır.

 

Resim 22. Yere zımbalayarak sabitleştirme işlemi ( Kılıç, 2015).

• Sabitlenen halı üzerinde kırkım makası ile tıraşlama yapılarak dokuma yüzeyindeki havın yüksekliği eşitlenir.

 

Resim 23. Tıraşlama işlemi ( Kılıç, 2015).

• Tıraşlama işlemi bittikten sonra halının sırtında yakma işlemi yapılarak yıkamaya girer.
• Yıkanan halı kuruduktan sonra tekrar yere zımba ile çakılarak ebatlarında meydana gelen bozulmalar düzeltilerek ütü ile sürekli ütü yapılır.
• Yaklaşık bir – iki gün çakımda kalan halı sonrasında kullanıma hazır hale getirilir.

 

 

 

 

KAYNAKLAR

• Dönmez Safiye, Uzmanlık Tezi, Müzecilik Hizmetleri Açısından Bölge Restorasyon Ve Konservasyon Laboratuvarları Oluşturulması, Nisan 2012, Ankara
• Kuban Doğan, Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, Vakıflar Dergisi, Ocak 196 Sayı: Vııı Ayrı Baskı
• Ömür Vildan, Yüksek Lisans Tezi, Milli Saraylar Bünyesindeki Tarihi Mekanlarda Bulunan El Dokuması Halıların Restorasyonu Projesi Ve Onarım Aşamaları, 2006, İzmir
• Tunçel, M., Restorasyon Ve Konservasyon Eleştirileri, Ankara Üniversitesi, Yayımlanmamış Ders Notları, 1998,Ankara.
• Yağcı Ali Yüksel, Hüyük Vahit, Geçmişten Günümüze Sultanhanı, Yenigün Ofset Matbaa, Aksaray

İnternet Kaynakları

• (http://www.hurriyet.com.tr/yerel-haberler/aksaray 16 Ekim 2015)

Sözlü Görüşmeler

• Ergin Hamza, Restorasyon Ustası,1987,Sözlü Görüşme, 27 Ekim 2015
• Ergin Murat, Restorasyon Ustası,1989,Sözlü Görüşme, 27 Ekim 2015
• Neşeli Halil, Restorasyon Ustası,1978,Sözlü Görüşme, 27 Ekim 2015
• Neşeli İbrahim, Restorasyon Ustası,1978,Sözlü Görüşme, 27 Ekim 2015
• Özuslu Ömer, Restorasyon Ustası,1988,Sözlü Görüşme, 27 Ekim 2015
• Pekmezci M. Ali, Restorasyon Ustası,1983,Sözlü Görüşme, 27 Ekim 2015
• Solak Fahri, Sultanhanı Belediye Başkanı, Sözlü Görüşme, 27 Ekim 2015
• Şanlı Hüseyin, Restorasyon Ustası,1973,Sözlü Görüşme, 27 Ekim 2015
• Şanlı Recep, Restorasyon Ustası,1977,Sözlü Görüşme, 27 Ekim 2015

Madde Yazar Bilgileri:

Yazar: Semra KILIÇ KARATAY

Anahtar Kelimeler: Sultanhanı, restorasyon, Aksaray, halı, dokuma ipi