Saratlı Bez Bebekleri
Yöresel El Sanatları
Saratlı Aksaray’ın Gülağaç ilçesine bağlı ve Aksaray-Nevşehir karayoluna 3 km. Nevşehir’e gidiş mesafesinde olan şirin bir kasabadır. İnsanları genellikle sosyalleşmiş olup, misafiri severler. İnsanları genellikle eğitime önem verirler bu yüzden köy dışında yaşayan nüfusu hiç de azımsanmayacak kadardır. Adını kasabanın köy konumunda iken sarı atı olan ilk yerleşimci bir kişinin ön plana çıkarak köyle anılmasıyla almıştır.
Çevrede yaşayan diğer yerleşik kişiler, sarı atlı olan bu adam için:
“Sarı Atlı geldi, Sarı Atlı gitti! gibi yakıştırmalar yaparken zamanla Saratlı olarak isimlendirilmiştir.
Saratlı halkının geçim kaynakları arasında tarım ve hayvancılık bulunmaktadır. Saratlı beldesinde ayrıca bez bebek yapımı ve satışı halk için değişik bir geçim kaynağı oluşturmaya başlamıştır. Bez bebek yapımının ana fikri Soğanlı kasabasından çıkmıştır.
1970’li yıllarda Soğanlı köy kadınlarının atık bez parçalarını kullanarak yaptıkları basit ve zarif bez bebekler turistlerin ilgisini çekmiştir. Bu bebekleri satın alan turistler köyde otantik ve folklorik özellikler taşıyan bebek sektörünün oluşmasına vesile olmuştur.
Soğanlı bebeğini ilk olarak kimin yaptığı konusundaki rivayetlerden birine göre bebeği, yaklaşık 50 yıl önce Hanife Ablak yapmıştır. Bebeğin yapılış hikâyesi şöyle anlatılmıştır: Hanife Ablak, kızı Döndü Ablak’a okuldaki el sanatları dersi için bir ağaç parçasını şekillendirerek bebek yapmıştır (Ayşe Ablak, Sabahat Arız, Rabia Ablak, Fatma Karataş, Dudu Karataş). Bebeği ilk olarak yaptığı söylenen diğer bir kişi Hilmiye Güven’dir. Nitekim Hilmiye Güven, çocuğunun oynaması amacıyla bir bebek yapmıştır (Fevzi Ablak). Bunlarla birlikte bebeği ilk yapan kişi olarak adı geçen diğer kişiler Anakız Güven (Seyrani Güven) Meryem Arız ve Şerife Özdere’dir. Dolayısıyla bebeği yapan ilk kişi kesin olarak bilinmemektedir. Fakat yapılan ilk bebek, Soğanlı’ya gelen bir turist tarafından, oyun oynayan çocuklardan birinin elinde görülmüştür. Bu bebeği görüp beğenen turist, para karşılığında çocuktan bebeği satın almıştır. Bu olay sonrasında bebeğin turistler tarafından ilgi çekiciliğini fark eden Soğanlı halkı, yöreye gelen turistlere satmak için bebek yapmaya başlamıştır.
Saratlı kasabasının en büyük özelliği kasabanın hemen dışında bulunan Aziz Mercurius (Bkz. Fotoğraf 1) ve Kırkgöz (Bkz. Fotoğraf 2) adlarında iki yeraltı şehrinin turist çekmesidir. Bu yeraltı şehirleri ilk Hristiyanlık döneminde aziz bilinen Hristiyan keşişleri barındırmıştır. Bu özelliği nedeni ile bölgeye çok sayıda turist gelmektedir. Gelen turistlerin alması için yerel halk değişik ürünler sergilemektedir. Bez bebek fikrinin oluşmasında buradaki ticari potansiyelin ürünlerinin çeşitlenmesi amacı yatmaktadır. Soğanlı’ya giden Saratlılı tacirler Soğanlı’daki bebeklerden getirmek suretiyle sattıkları ürünlerin çeşitlenmesini sağlamışlardır.
Üretimin ilk aşaması satılacak ürünü görüp ardından da o ürünü üreterek daha ucuza mal etmektir. Saratlılı tacirlerde bu fikri benimsemiş ve bez bebeğin kasabada üretilmesini amaçlamışlardır. Kasabada ilk bez bebek yapımı Lebibe Akbulut (Bkz. Fotoğraf 3.1, Fotoğraf 3.2) hanımefendi gerçekleştirilmiştir. Satılan bez bebeklerden bir tane alan Lebibe Hanım bez bebekleri kendisinin de yapabileceğini düşünmüştür. Satıcılardan aldığı bir bez bebeği sökmüş ve parçalarına ayırarak yapım işlemine başlamıştır. Ardından köydeki diğer kadınlarda gelir elde etmek amacıyla Lebibe Hanımdan bez bebek yapımını öğrenmiş ve onlarda üretime başlamıştır. Kasaba hanımları bez bebek üretimi ve satışı sayesinde ekonomik olarak kendilerine yeter haline gelmiştir. Bu yüzden de Saratlı’da üretilen bez bebeklerin geçmişinin Soğanlı Kasabasına ait patent altında üretildiğini de belirtmeliyiz.
Lebibe Hanım ile yaptığımız görüşmede kendisinde girişimci bir ruh yapısının olduğunu söylemiş, 20 yıl önce maddi durumlarının zayıf olduğunu belirtmiştir. Köydeki bez bebek yapımının artması Milli Eğitim Müdürlüğü tarafından da gözlemlenmiş ve mahalli el sanatlarının geliştirilmesi için bez bebek kursu beldeye açılmıştır. Bez bebek kursu Gülağaç ilçesi Halk Eğitim Merkezi tarafından hizmet vermekte olup, Gülağaç ilçe sınırları içinde değişik yerleşkelerden rağbet görmektedir. Katılım genellikle orta ve genç yaşla sınırlı olmayıp 45 yaş üstü kadınlar da kursa ilgi göstermektedir.
Saratlı bez bebek üretiminin akıl babası olan Lebibe Hanım ürettiği bez bebeklerinin satışı sonucu özellikle 2000’li yıllarda ekonomik olarak dar boğazı aştıklarını söyleyerek tüm kadınları bu sanata yönlendirmeye teşvik etmiştir. Kendisi 1954 doğumlu olan Lebibe Hanım gerçekten takdire şayan bir insandır. Tabiri yerindeyse bir Osmanlı Hanımıdır. 8 çocuklu bir ailenin aile reisi konumundan da öte, Saratlı kasabasında sözü geçen bir hanımdır.
Saratlı‘da günlük 8-10 arasından bez bebek üretimi yapılmaktadır. Üretimi yapılan bez bebeklerin değişik figürleri içermesi de bez bebek çeşitlerinin oluşmasına yol açmıştır. Genellikle bez bebeklerin isimlendirilmesinde yöresel kıyafetleri akla getirmektedir. Dimili erkek bebek (Bkz. Fotoğraf 4), Etekli bebek (Bkz. Fotoğraf 5), Dimili ve testili bebek (Bkz. Fotoğraf 6), Kadife etekli testili bebek (Bkz. Fotoğraf 7), Kirmenli ve etekli bebek (Bkz. Fotoğraf 8), Üç güllü bebek (Bkz. Fotoğraf 9), Dimili bebek (Bkz. Fotoğraf 10), Fesli ve Testili bebek (Bkz. Fotoğraf 11) gibi çeşitler bebeğin üzerine giydiği elbiselerle adlandırılırlar.
Saratlı Belediye Başkanı Zeki Türker, Saratlı hanımlarının bez bebek imali üzerine yaptığı çalışmalarla önlerine yeni bir ufuk açıldığını belirtmekte olup, bu konuda kursiyerlere maddi ve manevi her türlü desteği verdiklerini vurgulamaktadır. Bu desteklerin ilk öne çıkanı kurs yerlerinin halk eğitime ücretsiz tahsisidir. Ayrıca değişik yapımı konusunda maddi imkânı olmayan insanlara malzeme desteği vermekte ve belde içinde kullanılmayan giysileri bebek yapımında sıfır atık olarak değerlendirilmektedirler. Ayrıca Saratlı beldesinin bebek imal ve satışı folklorik özelliklerimizi yansıtmakta, Saratlı’yı çevre illerle birlikte dünyaya tanıtmaktadır.
Bez bebek imalinde kullanılan malzemeler; çember (Bkz. Fotoğraf 12), kumaş (Bkz. Fotoğraf 13), dolgu malzemesi (Bkz. Fotoğraf 14), iğne (Bkz. Fotoğraf 15), iplik (Bkz. Fotoğraf 16), makas (Bkz. Fotoğraf 17), kapak (Bkz. Fotoğraf 18) ve değişik renk kalemlerdir (Bkz. Fotoğraf 19).
Bez Bebek Yapımı: Çember halinde gelen tel bebeğin iskeletini teşkil eder yumuşak bir madenden yapılan tel aynı zamanda kolay şekil alır. Tel V şeklinde olup bebeğin baş kısmı bu tele oturtulur. Baş kısmının yapımında gazoz kapakları tercih edilir ama daha büyük bebek yapılacaksa o zaman kavanoz kapağı da kullanılır. Başın etrafına değişik patiska kumaşlar sarılır ve kaplanan kapak sıkıca bu tele tutturulur ve iple bağlanır (Bkz. Fotoğraf 20). Kapağın kaplanmış olan yüzüne kalemle insan yüzü çizilir. Bebeğin gövdesi ise değişik şeritler halindeki havlularla sarıldıktan sonra kıyafet giydirilir. Kalça kısmı da şerit havlu ile kabartılıp, ayakları için hazırlanan havlu parçası sabitlenir. Bacaklarda yine şerit havlu ile sarılıp biraz dolgunlaştırılır ve bebek bedeni tamamlanır. Ardından da bu bedene şalvar ve etek giydirilir. Baş kısmındaki saçlarında ise değişik renkte orlon ipliklerden hazırlanan ponponlar tam tepesine veya saçın her iki yönüne yerleştirilir.
Bitmiş olan bebeğin yüzü patiska ile kaplanır ve keçeli kalemle insan yüzü şekli verilir ardından satışa sunulur (Bkz. Fotoğraf 21).
Aksaray’ımızın Saratlı kasabası bez bebekle kendini tanıtmış ve yerel halka bir ek gelir kaynağı olmuştur. Aslında Saratlı bu yönden diğer belde ve köylere örnek olacak bir yapılanma halindedir. İlimiz yöneticileri kadınların iş gücünün ekonomiye kazandırılmasına vesile olacak bu tür çalışmaların yaygınlaştırılmasını sağlayarak üretimi çeşitlendirebilirler. Bunun içinde özellikle kadınlarımızın ürettikleri sanatsal ve folklorik yönü ağır basan eserleri araştırılmalıdır.
KAYNAKÇA
- Akbulut, L. Saratlı Kasabası, Sözlü Görüşme, 15.02.2021.
- Begiç, H. N. (2016). Türk Kültüründe Geleneksel Bez Bebekler, Motif Akademi Halkbilimi Dergisi, c.9, s. 18.
- Bilgin, N. (1990). Folklorik Yapma Bebekçilik. Kültür Bakanlığı Halk Kültürünü Araştırma Dairesi yayınları, Ankara Üniversitesi Yayınları.
- Karatay, S. K. (2019). Aksaray İli Soğanlı Bebekleri, Aksaray Üniversitesi, 15.02.2021.
- Sakin, N.(2010). Yerel Bir Kültür Örneği Soğanlı Bez bebekleri, Folklor/Edebiyat Dergisi, c:16, s:63, s.180 Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti, Kıbrıs Üniversitesi.
- Türker, Z. Saratlı Kasabası Belediye Başkanı, Sözlü Görüşme, 15.02.2021.
- http://www.salihlersehri.com/haber/saratli-tarihi-23370.html.
Madde Yazım Bilgileri
Yazar: Leyla BOZKUŞ
Anahtar Kelimeler: Saratlı, Bez Bebek, Soğanlı.
