Aksaray Vilayet Gazetesi

AKSARAY VİLAYET GAZETESİ

Türk modernleşmesinin bir aracı olan gazeteler ve vilayet matbaacılığı, Osmanlı Devleti’nden Cumhuriyet’e intikal eden en önemli kültürel değerler arasında olmuşlardır. Devletin resmî duyurularının taşraya kadar ulaşmasında, yerel sorun ve gelişmelerle ilgili halkı bilinçlendirme görevi üstlenen vilayet gazeteleri açısından Osmanlı basın hayatının başladığı Tanzimat dönemi, bir mihenk taşını temsil etmektedir. Zira 1864 Vilayet Nizamnamesi neticesinde, vilayet matbaa ve gazeteleri teşkil edilmiştir. 1865 yılında Tuna gazetesi ile başlayan vilayet gazeteleri zamanla yaygınlaşmıştır.

1864 Vilayet Nizamnamesi’nin dokuzuncu maddesinde, vilayet matbaalarının kuruluş ve işleyişinden bahsedilmektedir. Matbaalar, vilayetin genel işlerini mektupçu unvanındaki bir devlet memurunun kontrolündeki, tahrirat kaleminin evrak işlerinin yürütülmesi ve evraklarının muhafazasını sağlamak için kurulmuştur. Böylece her vilayette bulanacak mektupçular, 21 Ocak 1871 tarihli İdare-i Umumiyye-yi Vilayet Nizamnamesi uyarınca, vilayet matbaalarının yönetimi, vilayet gazetelerinde hükümet adına resmi veya gayri resmi yazıların yayınlanmasından, önceden kontrolü ve hatta düzenlenmesinden sorumlu tutulmuşlardır. Valilik bünyesinde vilayet sisteminin kültürel alandaki en büyük yansıması olan bu matbaalarda, kırtasiye işleriyle de ilgilenilmiştir. Bununla birlikte; salnameler, takvimler, bilimsel, dini ve edebi eserler basılmıştır. Vilayetlerde başlayan yayın süreci çok geçmeden birçok vilayette “resmi vilayet gazetesi” çıkarılmasında oldukça önemli rol oynamıştır.

Devletin merkez dışında yapmış olduğu bu yatırım taşranın kültürel yaşamına katkı sağlarken, bilinçli gazeteciliğin gelişimine de katkı sağlanmıştır. Ayrıca basının İstanbul’un tekelinden çıkması ve Osmanlı Devleti’nin birçok noktasında basın tarihinin başlamasına vilayet gazeteleri vesile olmuştur. Büyük kitlelerce basının öneminin anlaşılmasında etkisi olan vilayet gazeteleri uygulaması Cumhuriyet döneminde de devam etmiştir. Aksaray’ın Cumhuriyet’in ilk vilayetleri arasında yer almasının bir sonucu olarak Aksaray Vilayet Gazetesi, Cumhuriyet Bayramı’ndan kısa bir süre önce, 19 Ekim 1926’da yayın hayatına başlamıştır. Gazete ve matbaa, Aksaray basın tarihinde bir ilki teşkil etmiştir. Diğer bir ifadeyle, Aksaray Vilayet Gazetesi Aksaray’ın ilk süreli yayını olarak ülke içindeki ve dışındaki gelişmelerden Aksaray halkını haberdar etmiştir. Diğer taraftan Aksaray vilayet matbaası 1931 yılında, Aksaray Mektupçusu H. Hilmi’nin kaleme aldığı Aksaray Tarihçesi isimli bir kitabı basarak şehrin tarihi araştırmasına katkı sağlamıştır.

Gazete, Aksaray’ın vilayetlik halinin nihayete ermesinden dolayı gazetenin basıldığı matbaa makinası ve diğer aletler Niğde’ye götürülmüştür. Böylece son sayısını 18 Nisan 1933’te çıkaran gazete tarihe karışmıştır. Yayın hayatına 325 sayı sığdıran gazete, çarşamba günleri olmak üzere haftalık çıkmıştır. Gazetenin ilk sayısında senelik aboneliği 200, altı aylığı 130 kuruş olarak bildirilmiştir. Ayrıca geçmiş haftaların nüshalarının da 15 kuruştan satışa sunulduğu görülmüştür. Günlük satış fiyatı ise beş kuruş olan gazetede, ilanlar için net bir ücret verilmemiş ve pazarlığa tabi olduğu belirtilmiştir.

İlk sayısında kırmızı çerçeveli ve büyük bir Atatürk portresi ile çıkan gazete, “Günaydın” başlıklı yazısıyla Aksaray halkına seslenmiştir. Ayrıca Cumhuriyet’in kurulmasında emeği geçen dönemin Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal ve arkadaşlarına hürmetler iletilmiştir. Diğer taraftan “Gazetemizin Mesleği” başlığı altında öncelikle gazetenin resmi bir vilayet gazetesi olduğuna dair bilgi verilmiştir. Gazetenin dilinin oldukça sade olacağı, böylece halkın ve köylünün anlamakta sıkıntı çekmeyeceği söylenmiştir. Bu çerçevede yazılan siyasi, edebi ve fen alanlarında yararlı yazıların sütunlara taşınacağı ilave edilmiştir. (Bknz: Ek 1)

Gazete yayın hayatına Arap alfabesiyle başlamıştır. Ancak 24 Ekim 1928 tarihi itibarıyla hem Latin hem de Arap alfabesi olacak şekilde, harf inkılâbına geçiş sürecindeki genel tutuma uygun davranmıştır. Böylece gazetenin 107. sayısından itibaren 3 hafta boyunca çıkan sayılarında bütün haberlerde olmasa da kısmen Latin alfabesine yer verildiği görülmüştür. Bknz: Ek 2) Bu süreç Latin alfabesine yavaş yavaş ağırlık verilmesiyle devam etmiştir. Nitekim altı sayısı boyunca devam eden iki alfabeli sistem, 30 Kasım 1929’daki 113. sayısının tamamen Latin harfleriyle çıkarılmasıyla sona ermiştir. (Bknz: Ek 3) Buradan hareketle gazete, 106 sayısını Arap alfabesi ile 212 sayısını ise Latin alfabesiyle çıkarmıştır.

Gazete günlük olaylara ilave olarak; iç siyaset, milli bayramlar, ekonomi, eğitim, sanat ve spor konuları hakkında bilgi veren bir yayın politikasının yanı sıra Türk dış politikasını da yakından takip etmiştir. Türk dış politikasında 1930’lu yıllar Lozan Barış Antlaşması’nda çözüme kavuşturulamayan mevzuların, Türkiye’nin Milletler Cemiyeti’ne üye olmasından dolayı yoğun diplomatik gelişmelerin olduğu bir süreci temsil etmiştir. Bu sebeple ülke basınında dış politika haberlerine büyük önem verilmiştir. Aksaray Vilayet Gazetesi de Türkiye’nin Balkan politikasının şekillendiği 1932 yılında İsmet Paşa’nın Rusya ve İtalya ziyaretleri hakkındaki malumatları sütunlarına taşımıştır. Rusya ziyareti, 27 Nisan ve 4 Mayıs 1932 tarihlerinde Türk dış politikası açısından irdelenmiştir. 25 Mayıs 1932’de ise bu kez İsmet Paşa’nın İtalya seyahati gazete vasıtasıyla kamuoyuna duyurulmuştur.

Bu dönemde ulaşım imkanlarının dar olması sebebiyle vilayet gazeteleri bulundukları illerde birer Ulus gazetesi hüviyetini taşımışlardır. Dış politika haberleri de bu düstur çerçevesinde yayınlanmıştır. Dönem itibarıyla dış politika haberlerinde, Sovyet Rusya, ABD ve Avrupa ülkeleri ile ilişkilerin olumlu, Yunanistan’la mübadele ve İran’la sınır sıkıntılarının da olumsuz boyutları gazetenin sütunlarında yer bulmuştur.

Genellikle dört sayfa olarak çıkan gazetenin 18 Nisan 1933’teki son sayısı, istisna olarak altı sayfa çıkmış ve uzun uzun Aksaray’ın Osmanlı Devleti ile Cumhuriyet dönemlerindeki vaziyeti kıyaslanmıştır. Cumhuriyet’le birlikte şehirde meydana gelen gelişmeler, yapılan binalar ayrıntılı bir şekilde anlatılmıştır. (Bknz: Ek 4)

Kaynakça

Telif Eserler

Çavuş, S. (2018). “Aksaray Vilayet Gazetesi’nde Cumhuriyet’in İlk Yılları ve İnkılâplar (1929-1930)”, Erciyes İletişim Dergisi, C.5, S.4, Temmuz, s.37-57.
Çavuş, S.; İşliyen, M. (2017). “Yeni Türk Harflerine Geçiş Sürecinde Aksaray Vilayet Gazetesi”, İletişim ve Kuram Araştırma Dergisi, S.45, Güz, s.206-224.
Çavuş, S.; Çifçi, M. E. (2020). “Aksaray Vilayet Gazetesi’nde Türk Dış Politikası”, Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C.22, S.1, Mart, s.312-330.
Doğaner, Y. (2012). “Hürriyet ve Modernleşme Enstrümanı Olarak Osmanlı’da Basın”, Edebiyat Fakültesi Dergisi, C.29, S.1, s.109-121.
Duman, M. (2020). “Başvekil İsmet Paşa’nın SSCB ve İtalya Ziyaretlerinin Aksaray Vilayet Gazetesi’ne Yansıması (1932)”, V. Uluslararası Aksaray Sempozyumu, Ed: M. Sami Yıldız, Ayşegül Can vd., Aksaray Üniversitesi Somuncu Baba Tarih ve Kültür Araştırmaları Uygulama ve Araştırma Merkezi, Ankara, S.349-359.
Kocabaşoğlu, U.; Birinci, A. (1995). “Osmanlı Vilâyet Gazete ve Matbaaları Üzerine Gözlemler”, Kebikeç, S.2, s.101-122.
Koloğlu, O. (2018). Osmanlı’dan 21. Yüzyıla Basın Tarihi, İstanbul.
Südemen M. (2013, Kalın Sağlıcakla, Yeni Aksaray, Aksaray.
Tuğluoğlu, F. (2020). “Aksaray Vilayet Gazetesi ve Muhtevası Hakkında Bazı Değerlendirmeler”, I. Uluslararası Aksaray Sempozyumu, Ed: M. Sami Yıldız, Ayşegül Can vd., Aksaray Üniversitesi Somuncu Baba Tarih ve Kültür Araştırmaları Uygulama ve Araştırma Merkezi, Ankara, s.271-282.
Ulus S. (1993). “Yerel Basınımız”, Marmara İletişim Dergisi, S.3, s.77-88.
Yörük, D. (2019). XVI. Yüzyılda Aksaray Sancağı (1500-1584), T.C. Aksaray Valiliği İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü Kültür Yayınları-19, Aksaray.
Varlık, B. (1990). “Yerel Basının Öncüsü: Vilayet Gazeteleri”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, C.1, İletişim Yayınları, İstanbul, s.99-102.
Varlık, B. (2015). “Millî Mücadele ve Cumhuriyet Dönemlerinde Vilayet Gazeteleri (1919-1970)”, Kebikeç, S.39, s.443-474.
Varlık, B. (2018). “Aksaray Basın Tarihi Üzerine Bir Not”, Kebikeç, S.45, s.363-366.