1883 TARİHİNDE YANGIN SONUCU TAHRİP OLAN AKSARAY HÜKÜMET KONAĞINA DAİR BAZI TESPİTLER
GİRİŞ
1883 tarihinde Aksaray Hükümet Konağı çıkan bir yangında kullanılamaz hale gelmiştir. Yangında şehrin önemli nüfus ve arazi kayıtları da yanmıştır. Bu çalışmada, her ne kadar Aksaray Hükümet Konağında çıkan yangın ve bu yangında tahrip olan evrak kayıtları ele alınacaksa da bu kayıtların önemi haiz olduğuna dair tafsilatını tehirle bazı bilgiler verilmesinin yararlı olacağı kanaatindeyiz. Osmanlı Devleti’nde modern anlamda bürokratik kurumların gelişmesi Tanzimat reformları ile mümkün olabilmiştir. Bu reformlar ile toplumsal ve ekonomik hayatı yeni organizasyonlara göre düzenleyen kurallar genişletilmiştir. Bu bağlamda yeni mülkiyet hakları, vergi ile yazma ve sayım işlemleri kullanılmaya başlanmıştır. Bu yeni düzenlemelere kadar Osmanlı Devleti’nde malî kayıtlar tahrir sistemine göre tutulmuş, bu sayede devletin nüfus ve vergi nüfusu potansiyeline dair önemli veriler elde edilmiştir. Bu sistemin yanı sıra avarız ve cizye sistemi ile malî disiplin sağlanmaya çalışılmıştır. Bu ikisinden cizye, 1856 Islahat Fermanı ile kaldırılmıştır. Tanzimat’la birlikte bunların yerini temettuat ve nüfus defterleri almış, 1858 tarihinde arazi kanunnamesinin ilan edilmesiyle birlikte mülkiyet yeni bir alana intaç etmiştir. Bilindiği üzere Osmanlı Devleti’nde topraklar miri, vakıf, mevat, metruk ve mülk arazi olmak üzere beşe ayrılmıştır. Mülk araziye ait esaslar İslam hukukunda düzenlenmiş olduğundan ve fıkıh kitaplarında da yer verildiğinden kanunnameler halinde ele alınmasına ihtiyaç hissedilmemiştir. 1858 tarihine kadar mülk araziye dair hükümler ve kanunlar ile münferit fermanlar bu esaslar üzerine belirlenmiştir. Söz konusu tarihte çıkartılan arazi kanunnamesi ile bu alanda yeni düzenlemelere gidilmiştir. Kanun, intikal ve tapu hakkı sahipleriyle ilgili sınırı genişletmiştir. Bu arada Tanzimat’la birlikte herkesin kazancı üzerinden vergi alınması usulüne gidilmiş, bu bağlamda 1858 tarihinde Tahrir Talimatı hazırlanmıştır. Buna göre ticaret ve sanatla uğraşanların yıllık gelirlerinden vergi alınacaktı. Herkesin emlak, arazi ve yıllık gelirleri kaydedilip ve tahmin edilerek ilk defa yıllık gelir üzerinden binde 30 vergi konulmuştur. 1878’den itibaren bu oran binde kırka, 1885 yılında da binde elliye çıkartılmıştır. Ayrıca buna sonradan maaş sahipleri de eklenmiştir. Bu kısa izahattan yola çıkarak, Aksaray Hükümet Konağının çıkan yangın sonucu yanması ile bu konakta yer alan şehir kayıtları tahrip olmuştur. Hem hükümet konağının yeniden inşası hem de yanan kayıtların yeniden tanzimi için çalışmalar başlatılmıştır. Yanan kayıtlar şehrin bütün evrakını içerdiğinden arazi mülkiyeti ile bu mülk üzerinden alınan vergilerin tahsil edilmesinde bazı sorunlar yaşanmıştır. Bu sorunların ortadan kaldırılarak daha sağlıklı işlev kazandırılması için sicill-i nüfus kayıtlarının yeniden düzenlenmesi elzem olmuştur. Bu tebliğde yanan Aksaray Hükümet Konağının yeniden inşa süreci ve bu yangında tahrip olan sicill-i nüfus ile emlak kayıtlarının yeniden tanzimi ile yazımı sürecinde karşılaşılan sorunlar ve çözüm yolları ele alınacaktır.
1.Aksaray Hükümet Konağının Yeniden İnşa Süreci
Aksaray Hükümet Konağı 1883 tarihinde yanmıştır. Bu tarihi Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Bab-ı Ali Evrak Odası 1313 / 8463 nolu belgede geçen “Aksaray kazası Hükümet Dairesi harîkinde tahrîr-i emlâk kuyûdunun muhterik olmasından … oranın bidâyet-i tahrîr-i olan doksansekiz senesinden şimdiye kadar onaltı sene mürur eylemiş” ifadesinden çıkarmaktayız. Belgenin yazıldığı 3 Mayıs 1315 / 4 Muharrem 1317 tarihi Miladi 15 Mayıs 1899 tarihine tekabül etmektedir. Belgede 16 senedir sicill-i nüfus kayıtlarına dair bir çalışma yapılmadığından bahsedilmesi bize Konağın 1883 tarihinde yandığı bilgisini vermektedir. Konağın belirtilen tarihte yanmasından sonra binanın kullanılamaz hale gelmesi üzerine, hizmetlerin aksamaması için acilen geçici bir hizmet binasına ihtiyaç duyulmuş, bu bağlamda en uygun yer olarak Aksaray Belediye binası düşünülmüş, belediyeden bu hususta yardım talebinde bulunulmuştur. Belediye, kaza işlerinin aksamaması için kira karşılığında bir yer tahsis etmiştir. Belediyeden Maliye Dairesi için aylık 50 kuruş bedel ile bir yer kiralanmıştır. 31 Ocak 1906 tarihinde kira bedeli 70 kuruşa çıkartılmıştır. Bunun yanı sıra hanlarda geçici hizmet binaları olarak kullanılmıştır. Vilayet, kira bedelinin, daha önce Beyşehir Hükümet Konağı için ayrılan 110 kuruştan karşılanmasını uygun bulmuştur. Ayrıca 1883 yılı Haziran ayı başlarında kiralanan yerin o tarihten itibaren ödenmesine karar verilmiştir. Vilayet hükümet daireleri kira bedellerinin ödeme emrine Daire-i Umûr-ı Dahiliye karışmaktaydı. Söz konusu daireye Maliye Nezaretinden gelen yazıda kira bedelinin tahsisat-ı dahiliyece ödenmesinden bahsedilmektedir. Ancak, adı geçen dairenin, Aksaray Hükümet Konağı için kiralanan dairenin, maliye hissesine ait kira bedeli ödemesinin karşılığı bulunmadığı belirtilmekle birlikte, 1898 yılı sonuna kadar kira bedelinin ait olduğu dönemlerin mahsusat-ı umumiye tasarrufundan kapatılmasına izin verilmiştir (17 Temmuz 1898). Dahiliye Nezaretinden Konya Vilayetine gönderilen yazıda kiranın Fertek Nahiyesinin 1905 senesi maaşından tasarruf edilen 519 kuruşundan ödenmesinin uygun olacağı bildirilmiştir.
Niğde Mutasarrıflığı, Konya Vilayeti ve Dahiliye Nezareti arasındaki yazışmalarda, ticaret ve ziraat açısından önemli bir mevkie sahip olan Aksaray’da yeni bir hükümet konağının bir an evvel inşa edilmesinin lüzumundan bahsedilmektedir. Daha öncede bununla ilgili olarak üst makamlarla olan yazışmalarda bir sonuç alınamamıştır. Örneğin Dahiliye Nezaretinden Konya Vilayetine gönderilen yazıda, Aksaray Hükümet Konağı inşaatı için hazineden ödenek ayrılmasının mümkün olamayacağından bahsedilmektedir (30 Mart 1901).
Kaza Meclis İdaresinin Niğde Mutasarrıflığına gönderdiği yazıda, binanın yanması üzerine devlet memurlarının kiralanan yerlerde zor şartlarda çalışmalarını yürüttüklerinden, kiralanan yerlerin yetersiz ve ihtiyacı karşılamadığından, işlerin sağlıklı yürümesine engel teşkil ettiğinden hem bunların yerine getirilmesi hem de Aksaray’a yakışır bir hükümet konağının yapılması istenmiştir. Ayrıca kira içinde yüksek meblağ ödendiğinden ve belgenin yazıldığı 8 Teşrin-i Evvel 1328 / 21 Ekim 1912 tarihine kadar 6000 kuruş masraf edildiğinden bahsedilmektedir. Aynı zamanda yazışmalardan, konağın yandığı 1883 tarihinden 1912 tarihine kadar konağın yeniden inşasına dair girişimlerde bulunulmasına rağmen bir gelişme görülmediği anlaşılmaktadır. Kira masrafının olmaması ve Aksaray’a layık güzel bir hükümet konağı inşasının gereği üzerinde durulmuştur. Bunun için Kaza Meclis İdaresince hükümet konağı inşası için plan ve kroki hazırlanmış, Niğde Mutasarrıflığına gönderilmiştir. Niğde Mutasarrıflığı Aksaray Kaza İdare Meclisinin yazısını Konya Vilayetine, Vilayette Dahiliye Nezaretine bildirmiştir. Niğde Livası, Aksaray İdare Meclisinden gelen yazı üzerine çalışma başlatmış, liva nafia mühendisi bu iş için görevlendirilmiştir. Mühendis binanın inşaatı için keşifte bulunarak, süre, yer ve masraflara dair bir rapor hazırlayarak Niğde Mutasarrıflığı Nafıa Dairesine (Bayındırlık Müdürlüğü) bildirmiştir. Raporda inşaatın 171158 kuruşa mal olacağı belirtilmektedir. Niğde Mutasarrıflığı oldukça elzem ibaresiyle hazırlanan raporu Konya Vilayet Meclisine göndermiştir. Vilayetin Dahiliye Nezaretine gönderdiği yazıda konak için 171158 kuruşa ihtiyaç duyulduğunu bu ihtiyacın da 1912 yılı bütçesine eklenebileceğinden bahsedilmektedir. Raporda inşaata dair birtakım çizimlerden bahsedilmektedir. Ancak arşiv belgelerinde bunlara rastlayamadık. Başka bir belgede ise yukarıdaki rakamdan farklı bir rakam zikredildiği görülmektedir. Hükümet Konağı inşaatının 129505 kuruşa mal olması planlanmıştır. Bu inşaatın masrafları farklı kurumların hisselerinden karşılanması uygun görülmüş, ancak bazı kurumların ödeneğinin yetersizliğinden dolayı ödeyemeyeceği görülmektedir. Örneğin Mahkeme-i Şeriyye hissesine 9592 kuruş düşmesine rağmen söz konusu kurum bütçesinde inşaat tahsisatı olmadığı gerekçesiyle ödeme yapamayacağını bildirilmiştir. Bu miktarın karşılanması için Maliye Nazırı şeriye memurlarının eyyam-ı haliyye maaşından kalan meblağ ile karşılanmasına karar verilmiştir. Bunun yanı sıra 1912 yılı taşra maaş faslından karşılanması Sadaret tarafından uygun görülmüştür.
8 Kanunusani 1330 / 21 Ocak 1915 tarihli Konya Vilayetinden Dahiliye Nezaretine gönderilen yazıda, yanan hükümet konağı binasının yeniden inşasına dair birçok kez yazışmalar olmasına rağmen bu hususta kayda değer bir gelişmenin olmadığını gören Aksaray ahalisinin kendi aralarında bir komisyon kurduklarından bahsetmektedir. Halk inşaat için iane toplayarak, inşaatın da en geç ilkbaharda başlanmasını istemişlerdir. Komisyon inşaat levazımı için sarf edilen 2,500 liranın 500 lirasının Niğde Livası Muvazene-i Hususiyesinden (Özel Bütçe) karşılanmasını Kaza Meclis İdaresi kanalıyla teklif etmiştir. Ancak Niğde Mutasarrıfı hükümet konakları inşaatı idare-i hususiye ile ilgisinin olmadığı yönünde bir bilgiyi paylaşarak, livadan inşaat için bir ödenek ayrılamayacağını, bunun Varidat-ı Umumiye İdaresinden (Gelir İdaresi) karşılanmasının daha uygun olacağını belirtmiştir.
Konya Valisinin Dahiliye Nezaretine gönderdiği 8 Teşrin-i Evvel 1328 tarihli yazısı
Tamamıyla yanmış olan Aksaray Hükümet Konağının onarılması mümkün olmadığından yeniden inşasına lüzum görülmüştür. Hükümet Konağı inşaatının 129505 kuruşa mal olması planlanmıştır. Bu inşaatın masrafları farklı kurumların hisselerinden karşılanması uygun görülmüş, ancak bazı kurumların ödeneğinin yetersizliğinden dolayı ödeyemeyeceği görülmektedir. Maliye Nazırı Mehmed Rıza imzalı yazıda Aksaray hükûmet dairesinin inşaat masrafının Mahkeme-i Şer‘îyye husûsuna düşen 9692 kuruş miktarın 1912 yılı bütçesinde söz konusu daire tahsisatının taşra ma‘âşât faslından bi’t-tenzîl masârif faslına eklenmesi istenmektedir.
2. Aksaray Hükümet Konağının Yanması Sonucu Tahrip Olan Sicill-i Nüfus ve Emlak Kayıtlarının Yeniden Tanzimi
Aksaray Hükümet Konağında çıkan yangında binanın kullanılamaz hale gelmesinin yanı sıra binada bulunan önemli evraklar ile sicill-i nüfus kayıtları da yanmıştır. Osmanlı Devleti’nde 1858 tarihinde belli oranlarda emlak vergisinin alınmaya başlanmasından sonra, söz konusu konağın yanarak tahrip görüp, mülk kayıtlarının da yanması, emlak vergisinin alınmasında birtakım aksaklıkların ve hataların yaşanmasına yol açmıştır. Bu arada halkta bazı zararlara uğramış, hazine bu zararların ödenmesine öncelik vermiştir. Emlakın yeniden yazılmasını sadece kaza idaresi değil halkta istemekteydi. Herhangi bir karışıklığın olmaması istenmekteydi. Ahaliden Mustafa Hilmi ve arkadaşları sicill-i nüfus ve emlak kayıtlarının yeniden yazılması, özellikle çıkabilmesi muhtemel arazi sorunlarının yaşanılmaması için Aksaray Kaymakamlığına müracaat etmişlerdir (6 Temmuz 1898).
Yanan sicill-i nüfus defteri ve emlak kayıtlarının yeniden tanzimi için kazada özel bir komisyon kurulmuştur. Konya Vilayeti, Aksaray Kazasında meydana gelen yangın hadisesinden Şura-yı Devlet’i bilgilendirmiştir. Şura-yı Devlet, her kazanın sicill-i aslisinin liva ve vilayetleri Sicill-i Nüfus-ı İdare-i Mahsusunda olabileceğinden, söz konusu Liva ve Vilayet Nüfus İdarelerinden bir kopyalarının alınarak yeniden yazılabileceğini, cevabi yazısında belirtmektedir. Şura-yı Devlet, Konya Vilayetinden Aksaray’ın yanan Sicill-i Nüfus Defterlerinin Liva ya da Vilayet Sicill-i Nüfus İdare-i Umumiyesindeki sureti ya da kayıtlarının bir kopyasının gönderilmesinin sorunun çözümüne katkı sağlayacağından bahsetmektedir. Ayrıca vilayetin sicill-i nüfus nüsha-i saniye defterlerinin değerlendirilebileceği de Şura-yı Devlet’in önerileri arasındadır. Ancak Konya Vilayeti söz konusu sicill-i nüfus nüsha-i saniye defterlerinin mevut olmadığıni belirtmektedir. Şura-yı Devlet bunun üzerine nüsha-i saniye bulunmayan kura ahalisinin erkek ve kadınların tezkere-i Osmaniyesi bulunacağından her hanenin Tezkere-i Osmaniyesi nin gönderilmesiyle deftere kaydedileceğinden bahsetmektedir. Tezkere-i Osmaniyesi olmayıp ancak askerliğini yapmış olanlar askerlik şubelerine gönderilerek, askerlik durumuna göre kaydının yapılabileceği de ele alınmaktadır. Ayrıca 20 yaşından gün alanlar dahi Meclis-i İdare-i Kazaca yenilerinin takdiriyle nüfus defterine kaydı yapılabilecekti (11 Mayıs 1899). 1900 tarihli belgede üzeri çizilen yazıda yer alan bir husus oldukça dikkat çekicidir. Ancak üzeri çizildiği için aşağıda değinilecek hususa uygulamaya geçirilmemiştir. Fakat buna benzer bir durum daha önce uygulanmış olmalı ki bundan bahsedilmiş olabilir. Burada merkez haricindeki yerlerin kayıtlarının nasıl ve ne şekilde yapılacağına dair hususlara değinilmiştir:
“Merkez kazaya 15 saat uzaklıkta (yürüme mesafesi) ve daha ziyade ahali merkez kazaya müracaatla kuyudu ıslah eylemedikleri ve zaten bu suretle ıslah –ı kuyud birkaç seneye mutavakıf bulunduğu ve şu hallin devamı vukuatın terakimini ve muamelat-ı askeriyenin tehirini mucib olacağına dair Niğde mutasarrıflığından gönderilen tahriratın irsaliyle tekid –i keyfiyeti iktizasının bir an evvel ifasına dair vilayet müşarunileyhadan”
Nüfus kayıtlarının yeniden yazımı için alanında uzman memurlara ihtiyaç duyulmaktaydı. Tayin edilecek memurların harcırahları ve ne kadar aylık alacakları da tartışılan hususlar arasındaydı. Dahiliye Nezaretinin, Konya Vilayetine gönderdiği yazıda, bu hususta ne kadar bir masrafa ihtiyaç duyulduğunu tespit etmeye çalıştığı görülmektedir. Dahiliye Nezareti, gönderilecek heyetin kaç kişiden ibaret olacağını, ne kadar müddet zarfında görev yapacaklarını Konya Vilayetine bildirmiştir. Belgeden tayin edilecek nüfus memurlarının harcırahının Konya Vilayet bütçesinin 13.000 kuruşundan karşılanmasına yer verildiği anlaşılmaktadır. Dahiliye Nezaretinin, Şura-yı Devlet’e gönderdiği yazıda Konya Vilayetinin Aksaray Kazası Sicill-i Nüfus Defterlerinin yazımında görevlendirilecek memurlara verilecek harcırahlarla ve diğer masraflarla ilgili bilgilere ulaşmaktayız. Maaş nispetinde 5 kuruş hesabıyla harcırah olarak nüfus memuruna 1075, Meclis-i İdare ile Cihet-i Askeriyeden memur edilecek iki kişi için günlük 1075 kuruş ücret, bir kat aylık ikiyüz kuruş hesabıyla 6200, defterleri nakletmek üzere 500 kuruşun hemen, 4925 kuruşun da sonra ödenmesine yer verilmektedir.
Yanan sicill-i nüfus defterlerinin yeniden tanzimi için sekiz memur görevlendirilmiş, bu memurlar biri muharrir-i evvel, biri muharrir-i sani, ikisi mukayyed, ikisi messah ve ikisi muhammindir (eksper). Bu memurların harcırah ve maaşları da tespit edilmiştir (11 Mart 1899). Aksaray Hükümet Konağında çıkan yangın sicill-i nüfus defterlerinin yanı sıra tahrir-i emlak (emlak kaydı) kayıtlarının da yanmasına yol açmıştır. Yanan emlak kaydının yeniden yazılması lüzumu üzerine emlak kayıtlarının yandığı 1883 tarihinden itibaren 16 yıllık emlak kaydının yeniden yazılması için çalışmalar başlatılmıştır. Bu süre içerisinde emlak vergi borçları birikmiş ve bunun nasıl ve ne şekilde hallolacağına dair bir çözüm ortaya konamaması da önemli bir sorun teşkil etmiştir. Söz konusu emlak kaydının yapılamamasında uzayan resmi yazışmaların etkisinin olduğu düşünülebilir. Ayrıca bu tür sorunların çözümünün vilayetlere bırakılmaması sorunun çözümünün uzamasına yol açan başka bir etken olarak değerlendirilebilir. Emlak kaydının yapılmasında yapılacak masraflar kısm-ı emlak ve araziden binde bir, esnaftan ise yüzde yarım hesabıyla bir defaya mahsus olmak üzere vergi ile beraber tahsil edilmesi kararlaştırılmıştır. Ancak masarif-i tahririye (kayıt masrafı) adıyla alınacak para sadece vergi vermekle mükellef kişilerden alınacaktı. Kayıt işi ise beş gruba ayrılarak yapılacaktı. Bunun maaş ve masrafı ise 118125 kuruş tutmaktaydı. Kayıt işleminin ise dokuz ayda tamamlanması planlanmaktaydı. Emlak kayıtları yeniden yazılırken emlakın gerçek değerinin belirtilmesi de istenmekteydi. Ayrıca emlak kayıtlarının yandığı tarihten tutulacağı tarihe kadar ki birikmiş emlak vergisi borçlarının ise nasıl ve ne şekilde tahsil edileceğine dair bir belirsizlik olduğundan bununla ilgili olarak Maliye Nezaretinden bilgi istenmiştir (14 Mayıs 1899).
Tablo: Aksaray Kazasının yanan hükümet konağının yeniden icrâ-yı tahrîri zımnında tertîb idilen fırkaların mikdâr-ı ma‘aşını mübeyyin pusulası
| beş fırkanın dokuz aylık ma‘aşı | beş fırkanın bir aylık ma‘aşı | beher fırkanın bir aylık ma‘aşı | Nefer |
| 45000 | 5000 | 1000 | 1 Muharrir-i evvel |
| 20250 | 2250 | 450 | 1 Muharrir-i sani |
| 21150 | 2350 | 470 | 2 mukayyed |
| 17100 | 1900 | 380 | 2 messah |
| 13500 | 1500 | 300 | 2 muharririn |
| ——— | ——– | ——- | |
| 117000 | 13000 | 2600 | |
| 1125 | 125 | 0025 | Mesarıf-ı müteferrik ve kırtasiyesi |
| 118125 | 13125 | 2625 |
Aksaray Kazasının yanan hükümet konağının yeniden icrâ-yı tahrîri zımnında tertîb idilen fırkaların mikdâr-ı ma‘aşını mübeyyin pusulası (BOA İ.ML.), 32 – 4 /1-1.
Emlakın yeniden yazımında dikkat edilmesi gereken hususlarda ele alınmıştır. Örneğin arazi sahiplerinin daha önceki kayıtlardaki arazilerinin ölçüsü ne ise onun eski derecesinden aşağı düşürülmemesi, daima esasın muhafaza edilmesi istenmiştir. Bazı mahallerde genel ve bazı yerlerde kısmen fazla vergi alınarak birtakım hatalar yapıldığı görülmüş, bunun da halk arasında hoşnutsuzluk ve güven sorunu meydana getirdiğine değinilmiştir. Bunun büyük bir sorun oluşturmaması için vergilerin tahsili durdurulmuştur. Bunun nazarı dikkate alınıp tadilat icra edilen mahallerde birikmiş vergilerin değerinin eskisiyle aynı olmadığı yapılan incelemelerde görülmüştür. Bunu çözmek için de bazı teklifler sunulmuştur; alınacak verginin bir misli nispetinde vergi affı getirilmesi, vergi borcundan dolayı zor duruma düşenlere kolaylık sağlanması, ayrıca emlakın gerçek değerlerinin kaydedilmesi. Bu zaman içerisinde emlakın ferağı ve intikali meselesi de gündeme gelmiştir. Bunların ancak eşkal ile belirlenmeye çalışıldığı anlaşılmaktadır. Bunun da kötüye kullanmaya sebebiyet verdiği görülmektedir (2 Mayıs 1899).
Kaynakça
Arşiv Kaynakları
Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Bab-ı Ali Evrak Odası (BEO.).
-BEO., 1313 – 98463 / 1 – 1.
-BEO., 1093 – 81971 / 2 – 1; 3 – 1.
-BEO., 1153 – 86414/1 – 1.
-BEO., 1162 – 87120 / 2 – 1.
–BEO., 2573 – 192955.
-BEO., 2597 – 194735 / 1-1; 1-2.
-BEO., 2908 – 218041 / 1-1.
-BEO., 2976 – 223190 / 1-1.
-BEO., 3076 – 230665 / 1-1.
Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Dahiliye Nezareti Mektubi Kalemi (DH.MKT.).
-DH.MKT., 2117 – 71 / 1 – 1.
-DH.MKT., 2205 – 74 / 1 – 1.
-DH.MKT., 2266 – 18 / 1 – 1.
-DH.MKT., 987 – 27 / 1 – 2; 2 – 2; 3 – 2.
-DH.MKT., 2221 – 76 / 1 – 1.
-DH.MKT., 2247 – 20 / 1 – 1.
–DH.MKT., 2473 – 89 / 1 – 1.
Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Dahiliye Nezareti Mebani-i Emiriye Hapishaneler Müdüriyeti Müteferrik Evrakı (DH.MB.HPS.M.).
-DH.MB.HPS.M., 24 – 4 / 2.
-DH.MB.HPS.M., 7 – 103 / 1 – 1.
Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), İrade İlmiye (İ.İLM).
–İ.İLM., 8 – 6 / 3-1.
Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), İrade Maliye (İ.ML.).
-İ.ML., 32 – 4 / 2 – 1; 3 – 1; 5 – 1; 1 – 1.
Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Dahiliye Nezareti Mebânî-i Emîriye ve Hapishâneler Müdüriyeti Belgeleri (DH.MB.HPS.).
-DH.MB.HPS., 18 – 40 / 2.
–DH.MB.HPS., 24 – 14 / 1.
-DH.MB.HPS., 24 – 4 / 2.
Telif Tedkik Eserler
“Denizli Kayalık Mahallesi Temettuat Defteri 1844 Yılında Hazırlanan Temettuat Defterlerinin Anlattıkları”,http://dergi.csavakfi.org.tr/sayilar/sayi44Ek/files/assets/common/downloads/publication.pdf. Erişim tarihi: 08.10.2017.
Akif Aydın, Mehmet, “Arazi Kanunnamesi”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt: 3, Ankara 1991, ss. 346-347.
Arslan, İsmail, “XIX. Yüzyıl Osmanlı Tarihinde Temettuat Defterlerinin Yeri: İğdiç (Selimağa Köyü) Temettuat Defteri Örneği”, BAÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, V/8, Balıkesir 2002, ss. 57-86.
Baykara Taşkaya, Arzu, “1844 Tarihli Temettüat Kayıtlarına Göre Kütahya Sancağına Bağlı Şaphane Köyünün Sosyal Ekonomik Yapısı”, Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı: 35, Ocak 2013, ss. 235-252.
İnalcık, Halil, “Cizye”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt: 8, Ankara 1993, ss. 45-48.
Kaya, Alp Yücel, -Yücel Terzibaşoğlu, “Tahrir’den Kadastro’ya: 1874 İstanbul Emlak Tahriri ve Vergisi: ‘Kadastro Tabir Olunur Tahrir-i Emlak”, Tarih ve Toplum Dergisi, Sayı 9 (249), Güz 2009, ss. 7-56.
Öz, Mehmet, “Tahrir”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt: 39, Ankara 2010, ss. 425-429.
Pakalın, Mehmet Zeki, Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, Cilt: 3, MEB, İstanbul 1971, s. 492.
EKLER
İ.İLM:, 8-6/3-1.
Nezâret-i Umûr-ı Mâliye
Mektûbi Kalemi
Aded: 21
Ma‘rûz-ı Çâkeri Kemineleridirki
Dedeağaç ve Aksaray hükûmet dairelerinin mesârif-i inşâiyesinden mahkeme-i şer‘îyye husûsuna isâbet idüb üç yüz yirmi bir senesi muvazenesinde merkum daire-i aliye tahsisatının taşra ma‘âşât faslından bi’t-tenzîl masârif faslına naklen tesviyesi irâde-i seniyye-i hazreti hilâfetpenâhi iktizâ-yı celiliyeden bulunan ondörtbin guruşun yalnız Dedeağaç mahkeme-i şer‘îyesine aid olub Aksaray mahkeme-i şer‘îyesinin başkaca dokuzbinaltıyüz küsur guruş masârif-i inşâiyesi olduğu ahiren anlaşıldığından bahis ile meblağ-ı merkumun dahi sene-i mezkûre muvâzene-i aliyyesindeki tahsisatın taşra ma‘âşât-ı fasılanın ve eyyâmı hâliyeye aid mebâliğden bi’t-tenzîl masârif faskına naklen tesviyesi mutazammın tezkere-i aliyye-i meşihatpenahinin gönderildiği beyân-ı aliyyesiyle mündericatına nazaran iktizasının ifâ-ı arz ve ebnâsı reside-i dest-i tekrîm olan 26 Kanunıevvel 1322 tarihli ve ikibinsekizyüzseksen numrolu tezkere-i samiye-i cenâb-ı Sadaretpenâhilerinde emr u iş‘âr buyurulmuşdur. Taşra şer‘îyye me’mûrini ma‘âşâtından eyyâm-ı hâliyeye kalan mikdâr her sene yüzbin guruşa tecâvüz itmekde olmasına ve muvâzene-i aliyyede inşâ‘ât ve ta‘mirât tertibi namıyla akçe dahil olmamasına nazaran Dedeağaç hükümet konağı masârif-i inşâiyesinden aliyye husûsuna isâbet iden meblağın ma‘âşât mebhûs-ı (adı geçen) eyyâm-ı hâliyesinden tesvîye ve mahsubu (hesaba geçirilmiş) bi’l-muhâbere cevaben alınan tezkere-i aliyye-i fetvâpenâhide iş‘âr idilmesiyle lede’l-istizân şeref-varid iden 29 Ağustos 1322 tarihli buyuruldu-ı ali-i cenâb-ı fehimaneleri mucibince mu‘âmele-i mukteziye ifâ kılınmış olmasına mebni Aksaray hükümet konağı masârif-i inşâiyesinden idare-i aliyye hususuna isâbet iden dokuzbin altı yüz doksan iki guruşun da üçyüz yirmi bir senesi aliyye tahsisinin taşra ma‘âşât kısmından mesârifât kısmının naklen tesviyesi ve mahsûbu muvâfık emsâli bulunmuş olduğundan ale’l-usûl icâb iden buyuruldu-ı âliyesinin tisyâr buyurulması mütevakkıf (bağlı bulunan) emr u irâde-i celile-i cenâb-ı sadâretpenâhileri olduğundan muhasebe-i umumiye-i mâliye ifâdesiyle arz ve beyanına ve tezkere-i mürselinin takdimini mübâdiret kılındı olbabda emr u fermân hazreti veliyyü’l-emrndir.
Fi Safer 1325 ve fi 3 Mart 1323
Mâliye Nazırı Mehmed Rıza
İ.ML., 32-4/3-1.
Nezâreti Umûr-ı Malîye
Maa Tahrîr Vergi
Aded 424
Marûz-ı Çaker-i Kemîneleridirki
Kuyûd-ı muhterik olan Aksaray Kazasının beş fırka-i tahririye ma‘rifetiyle icrâ-yı tahrîri ve teferru‘atı 27 Şubat 1314 tarihli tezkere-i çakeri ile arz ve istizân olunmuş ise de henüz emr-i cevabiyesi şeref-varid etmemiş ve kaza-i mezkûrca erbâb-ı mesâlihin mürâca‘atlarının müşkilât çekilmekde olduğundan mevsimden istifâde olunmak ve müşkilât vâkıa‘ ref‘–i iktizasının teşri‘-i bu kere Konya Vilayetinden alınan tahrîrâtda beyan olunmuş idüğünden bu babdaki emr-i sami-i vekaletpenahilerinin hazineye tebliği husûsunun ma‘ tahrîr-i virgü-i idâre-i umûmîyesinden ifade kılınmağın olbâbda emr u fermân hazreti veliyyü’l-emrindir.
Fi 6 Muharrem 1317 ve 5 Mayıs 1315
İ.ML., 32-4/5-1.
Bab-ı Ali
Daire-i Sadâret
Amedî Divân-ı Hümâyûn
32
Atûfetlu Efendim Hazretleri
Aksaray Kazası Hükümet Dairesi harîkinde tahrîr-i emlâk kuyûdunun muhterik olmasından dolayı te’sîs ve tanzîm –i kuyûd içün bir hayli masarıf ihtiyârına lüzum hâsıl olarak bu suretin icrasından ise oranın bidâyet-i tahrîri olan doksansekiz senesinden şimdiye kadar onaltı sene mürur eylemiş olduğu cihetle kaza-i mezkûrun mürettebatınca bir ta‘dîl-i umûmî icrâsı kuyûd ve mu‘âmelâtca daha ziyade kavâ’id ve mihneti mûcib olacağından irâde-i mahsûsası mucibince hitâm-ı tahrirde kısm-ı emlâk-ı araziden binde bir ve temettü‘ât esnafdan yüzde yarım hesabıyla bir defa‘ya mahsus olmak ve vergü ile beraber tahsîl idilmek ve masârıf-ı tahrîriye namıyla mükellefinden alınacak akçe karşuluk tutulmak ve sene-i hâliye zarfında işe başlanmak üzere ve beş fırka-i tahririye masarıfatıyla ve yüz on sekiz bin yüz yirmi beş guruş ma‘âş ve masarıfla kaza-i mezkûrun dokuz ayda icrâ-yı tahrîri ve mîzân-ı umûmîyenin doldurulması maksadıyla emlâkın kıymet-i hakîkiyeleri ziyâde gösterilmeyüb hak ve adil –i muvâfık kıymetleri ve sun‘î ve müterâkim virgünün suret-i tahsili husûsunun Maliye Nezâreti behiyyesine havâlesi tezekkür idildiğine dair Şûrâ-yı Devlet Mâliye Dairesinden tanzîm olunan mazbata melfufuyla arz ve takdîm olunmuş olmağla olbabda her ne vechile irade-i seniyye-i cenâb-ı hilâfetpenahiye müteallik ve şeref-sudûr buyurulur ise mantûk-ı alisi infâz idileceği beyanıyla tezkere-i senâverî terkim kılındı efendim.
Fi 4 Muharrem 1317 ve 3 Mayıs 1315
Sadrazam
Marûz-ı Çaker-i Kemineleridirki
Reside-i dest-i ta‘zîm olub melfûfuyla manzûr-ı ali buyurulan iş bu tezkere-i samiye-i sâdaretpenâhileri üzerine mucibince irade-i cenâb-ı hilâfetpenâhi şeref-müteallik buyurulmuş olmağla olbabda emr u fermân hazreti veliyyü’l-emrindir.
Fi 7 Muharrem 1317 ve fi 6 Mayıs 1315
Serkâtibi Hazreti Şehriyârî
Madde Yazar Bilgileri:
Yazar: Taner ASLAN
Anahtar Kelimeler: Aksaray Hükümet Konağı, yangın, emlak, sicill-i nüfus kayıtları
