Gelveri Evleri

Gelveri Evleri
Aksaray / Güzelyurt Geleneksel Konut Dokusu

Güzelyurt (Gelveri) kent dokusunda, eğimli topografyanın etkisiyle organik bir dokuda gelişen ve geleneksel mimariyi oluşturan ana elemanlar geleneksel konut birimleridir. Gelveri kent dokusu, geleneksel konut biriminin, en ilkel örneklerini ve tarih süreçlerini takip eden farklı dönem konut yapılarını bir arada barındırır. Yoğun olarak Gelveri evlerini içeren bu geleneksel mimari doku, Kapadokya Bölgesi’nin bir parçası olarak Aksaray ili, Güzelyurt ilçe merkezinde, Aşağı ve Yukarı Mahalle’de bulunur.

Yukarı Mahalle’de; yoğunlukla 19. yüzyılın üçüncü ve dördüncü çeyreğine tarihlenen, taş yığma tekniğinde yakın dönem geleneksel Gelveri evleri yer alırken, Aşağı Mahalle ve Manastır Vadisi olarak bilinen bölgede; jeolojik oluşumdan kaynaklı tüf yapı taşlarının ilkel biçimde oyulması ile oluşturulan ve Hititlere kadar tarihlendirilebilen ‘kaya oyma yer altı evleri’ (yer altı şehirleri), ‘kaya oyma yamaç evleri’ ve ‘kaya oyma+yığma yamaç evleri’ bulunur. Bu yapılar Aşağı Mahalle’de, diğer ‘kaya oyma+yığma’ ve ‘yığma’ tekniğinde biçimlenmiş sonraki dönem yapıları ile birlikte yer almaktadır (Bkz. Tablo 1). Aşağı Mahalle’de, Gelveri’nin erken yerleşimlerini barındıran kaya oyma ilkel barınaklar, Bizans döneminde yüzyıllar boyunca süren manastır hayatına ait kilise, manastır, sığınak veya manastır–konut olarak kullanılmıştır. Ortodoks Hıristiyanlar için önemli dinsel merkezler ile bir arada ve bazen de aynı yapı hacminde planlanan erken konut yapıları, Anadolu’da manastır hayatının yaşandığı mekânları temsil eder. 11. yüzyıldan itibaren Selçuklu ve sonrasında da Osmanlı egemenliği altındaki Gelveri halkının, neredeyse tamamına yakını daima Hıristiyan’dır. Bu halkın etnik kökeni ise Bizans dönemine uzanan; ancak Selçuklu ve Osmanlı kültürleri etkisinde uzun yıllar kalarak bu kültürleri de kısmen benimsemiş “Karamanlı halkı” olarak tanımlanabilir. Bu bağlamda, erken dönem kaya oyma dışındaki geleneksel Gelveri evlerini, ait olduğu toplumsal yapı nedeniyle “Karamanlı evleri” olarak adlandırmak doğru olur. 1923–24 Türk–Yunan Mübadelesi ile Türk ve Müslüman halkın bölgeye yerleştirilmesi sonrası, Gelveri evleri değişen kullanıcıları ile varlığını günümüze değin sürdürür (Bkz. Fotoğraf 1–14).

19. ve 20. yüzyıla tarihlenen Hıristiyan Karamanlılara ait yakın dönem Gelveri evlerinin mimari karakteri, kullanıcısının sosyokültürel durumu ile ilişkilidir. Buna bağlı olarak, Gelveri kent merkezinde ve yüksek kesimlerde gösterişli ve büyük konutlar, eteklerde ve sokak içlerinde daha sade küçük ölçekli konutlar yer almıştır. Evlerin iki katlı, bezemeli ve gösterişli yapıda olanları bu dönemde, ticaretle uğraşan, maddi durumu iyi Hıristiyan Karamanlılara aittir. Yapıların genel karakteri, atkılı tonoz örtü sistemi kullanılarak geçilen birbirine yakın büyüklükteki açıklıkların, bazen yan yana gelmesiyle, bazen de iç sofa olarak adlandırılan bir ara mekânla bağlanması ile oluşur. Tonoz üst örtü sistemi ile geçilen açıklıkların bir avlu etrafında, servis mekânları ile ilişkilendirilmesiyle biçimlenen tipler de mevcuttur. Giriş katları bu şekilde avlu etrafında biçimlenen konutların, birinci katları da yığma yapım sistemine uygun olarak zemin kat hacimleri üzerinde veya topografya üzerinde devam eder. Gelveri evlerinin plan düzeninde genel biçimlenişin yanı sıra, yapı tekniğine göre plan tipleri de farklılaşır. Kaya oyma mekânların, yatayda ve düşeyde birbirini gelişigüzel takip eden, birbiri arasında geçişlerin sağlandığı hacimlerden meydana geldiği görülür. Bu tip oyma yapılarda biçimlenişin genel bir ortak karakter özelliğine rastlanmaz. Kaya oyma mekânların yığma taş sistemle yatayda bir arada olduğu yapılarda, tonoz açıklık topografyadan dolayı genellikle arkadaki yüzey şekline dayanır ve yığma yapının uzantısı şeklinde olarak kaya mekân oyularak yapı genişletilmiştir. Bu tür aynı yatay düzlemde yer alan kaya oyma + yığma yapıların, ilk dönem kaya oyma mekânlarının önüne, sonraki dönemlerde eklenen yığma hacimlerle oluştuğu kuvvetle muhtemeldir. Tek katlı yığma yapıların plan düzenleri ise yine kapı veya serbest açıklıkla aralarında geçiş sağlanan tonoz üst örtülü mekânların yan yana gelmesiyle oluşur (Bkz. Tablo 2). Avlu, dam, teras, tol, örtme, eyvan ve giriş eyvanı, yarı açık sofa (divanhane), iç sofa, aralık, revaklı dış sofa, asma kemerli balkon, tonoz örtülü odalar, şırahane, ocak, tokana, tandır, ahır ve kaya oyma servis mekânları, bu evlerin özelleşmiş mimari mekânlarıdır. Özgününde tuvalet, mutfak gibi hacimlerin olmadığı, bazı ihtiyaçların nişlerle sağlandığı, bazılarında taş sekilerin yer aldığı geleneksel evlerin birçoğunda, sonraki kullanım dönemlerinde, iç mekândaki bölme elemanlarla tuvalet, mutfak, banyo oluşturulmuş veya bu mekânlar için yapıya yeni hacimler eklenmiştir. Gelveri’de, tarih süreçleri boyunca, kullanıcıların sosyokültürel yapısı farklılık göstermiş, buna bağlı olarak gereksinimler ve yaşayış biçimleri değişmiştir. Bu durum da tarih süreçlerinde, geleneksel konut birimine yapılan çeşitli müdahale ve değişimleri beraberinde getirmiştir.

KAYNAKÇA

Asatekin, N.G. (1994). Kullanıcının Korumadaki Rolü: Anadolu’daki Geleneksel Konut Mirasının Değerlendirilmesi İçin bir Öneri, Doktora Tezi, ODTÜ, Ankara.
Boyacıoğlu, R. (1999). Karamanoğullarının Kökenleri, Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 27-50.
Demirbaş, H.M. Aksaray İli Güzelyurt (Gelveri) İlçesi’nin Sosyokültürel ve Ekonomik Yapısı, Yüksek Lisans Tezi, Niğde Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü İlköğretim Anabilim Dalı Sosyal Bilgiler Öğretim Programı, Niğde, 3-15, 82.
İmamoğlu, V. (1992). Geleneksel Kayseri Evleri. İstanbul: Türkiye Halk Bankası Kültür Yayınları, 45-55.
İşlek, M. (2008). Mübadele Sonrası Kapadokya Bölgesi’ne Yerleşen Mübadillerin Göç Uyarlanmaları: Güzelyurt Örneği, Yüksek Lisans Tezi, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 27-32.
Küçük Asya Araştırmaları Merkezi (2004). Göç, Rumların Anadolu’dan Mecburi Ayrılışı 1919-1923, Sena Ofset.
Misailidis, E. (1986). Seyreyle Dünyayı (Temaşa-i Dünya ve Cefakâr-u Cefakeş). İstanbul: Cem Yayınevi, 105-109.
Özcan, Z. (1996). The Ihlara Valley And The Village Of Selime, Along Ancient Trade Routes, Royal Institute For The Sustainable Management Of Natural Resources And The Promotion Of Clean Technology Yayını, 116 – 124.
Özcan, Z., Gültekin, N., Dündar, Ö. ve Büyükgöçmen. A. (2000). Geleneksel Dokuda Kullanılabilirlik Ölçütlerinin Belirlenmesi Yaçev Araştırmaları II, İncesu Örneği, Gazi Üniversitesi Araştırma Projesi Afp 06/98-08, Ankara.
Özdem, O. (2007). Biz Vatanımıza Hasret Öldük Yavrularım. Ankara: Yurt Kitap-Yayın, 27-33.
Öztürk, F. G.(2010). Kapadokya’da Dünden Bugüne Kaya Oymacılığı. Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
Şahin Mercimek E., (2016). Aksaray Güzelyurt (Gelveri) Tarihi Kent Dokusu ve Geleneksel Gelveri Evlerinde Mimari Tipolojik Sınıflandırma, I. Uluslararası Aksaray Sempozyumu, Bildiri.
Şahin, E. (2014). Sosyokültürel Yapı ve Değişim Bağlamında Mimari Mirasın Korunmasına Dair Bir Yöntem Araştırması: Kapadokya-Güzelyurt Örneği. Doktora tezi. Gazi Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Ankara.
Şahin, E., Aksulu I. (2015). A Study On Conservation Of Architectural Housing Units In The Context Of Sociocultural Structure And Alteration: Case Of Cappadocia- Güzelyurt / Turkey, Architectural Science Review, Publisher: Taylor&Francis. DOI: 10.1080/00038628.2014.999313
Ulusoy Binan, D. (1993). Güzelyurt Örneğinde, Kapadokya Bölgesi Yığma Taş Konut Mimarisinin Korunması İçin Bir Yöntem Araştırması, Doktora Tezi, Yıldız Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Mimarlık Anabilim Dalı Rölöve Restorasyon Programı, İstanbul, 38-45.
Unutmaz, İ. (1996). Manastır Yaşamının Doğduğu Kent: Güzelyurt, Focus Dergisi, Hürriyet Ofset Matbaacılık, Sayı-8: 88-92.
Zachariadou, E. (2007). II. İzzeddin Keykavus un Veroia daki Hıristiyan Torunları. Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, 21, 245-257.