Düz (Kilim, Cicim) Dokumalar

Düz (Kilim, Cicim) Dokumalar
El Sanatları

İnsanoğlu gerek göçebe hayatında gerekse yerleşik hayatta olsun ihtiyaçlarını karşılamak için tabiatta bulunan malzemeleri kullanarak dokumalar yapmıştır. Bu dokumalardan en önemlilerinden biri de düz dokumalardır. Düz dokumalar, yüzyıllardan beri çeşitlenerek günümüze kadar ulaşmıştır. Dokumalarda kullanılan malzemeler ise yörenin coğrafi yapısı ve geçim kaynağına göre çeşitlilik göstermiştir. Küçükbaş hayvancılığın yoğun olduğu bölgelerde yün, keçi kılı, ipek böcekçiliğin yapıldığı bölgelerde ipek,tarım bölgesinde ise pamuk kullanılmıştır. Ham maddeleri pamuk, yün, keçi kılı veya ipek olan bu dokumalar yer yaygısı, çadır bezi, kapı örtüsü, duvar örtüsü, çuval, heybe, beşik, para kesesi, sedir örtüsü, yastık gibi olarak gerek göçebe hayatta gerekse yerleşik hayatta yerini alarak günümüze kadar ulaşmıştır. Günümüzde sanatsal değer kazanarak Aksaray ili Sultanhanı ilçesi gibi turizm bölgelerinde turizme yönelik dokumalar yapılmaktadır.

Tarihsel gelişim sürecinde dokuyucular, yaşamın içinde gördükleri nesneleri, hayalleri, doğayı motif olarak dokumalara yansıtmışlardır. Bu süreçte dokumalar, günlük ihtiyacı karşılamanın yanı sıra sanatsal değer kazanmışlardır. Düz dokumalardan olan kilimler eski dokuma türü olarak bilinmektedir. Orta Asya’da yaşayan Türkler büyük bir nüfus patlaması sonucunda kendilerine daha iyi bir yaşam yeri bulabilmek için Batı’ya doğru göç ederlerken kötü hava koşullarına maruz kalmışlardır. Bu nedenle soğuktan korunmak için çadırlarını keçi kılı ile dokumuşlardır. Daha sonraları ise göçebe yaşamın getirdiği gereksinimlerden dolayı çadırlarının toprak zemininin zararlı etkilerinden kendilerini korumak için düz dokuma tekniğinin aynısını kullanarak ‘”kilim” adını verdikleri zemin dokumaları üretmişlerdir.

Kilimler, halı dokuma tekniğinden kolay olduğu için Pazırık halısından daha önceki dönemlerde dokunulduğu düşünülebilir. Bu sanının belgelerine yapılan antik kazılardan çıkarılan buluntularda rastlanmıştır Bu buluntulardan biri 1913 yılında Van le Coq tarafından Uygur şehrinin mabet harabelerinde bulunmuş bir parçadır. Bu parçanın MÖ. VIV. yüzyıla ait olduğu belirtilmektedir.

Kilim dokumacılığının tarihi Anadolu’da çok eski zamanlara kadar gitmektedir. 1963 kazısında Konya’nın güneydoğusundaki Çatalhöyük’ten çıkarılanlar bugün Ankara Arkeoloji Müzesi’nde sergilenmektedir. Bunun yanı sıra, Neolitik Çağa ait dokuma parçaları, Mersin Yümüktepe, Denizli Beycesultan, Alacahöyük ve Alişar kazılarında bulunan çeşitli dokumacılık aletleri yurdumuzda dokumacılığın tarihi geçmişi olduğunu belgelemektedir. Aksaray yöresi ve çevresi de Selçuklular döneminden itibaren Osmanlı döneminden günümüze kadar dokumanın merkezi olarak görülmektedir. Taşpınar halılarının yanı sıra Sultanhanı, Eskil, Eşmekaya, Amarat, Çardak, Kırgıl, Ulukışla gibi Aksaray köylerinde yöreye özgü kilimler dokunmaktadır.

Kirkitli dokumalar içerisinde kilim, cicim, zili (sili), sumak olarak adlandırılan, her biri farklı tekniklerle dokunan türler bulunmaktadır. Bu dokumaların tümüne düz dokumalar adı verilmektedir Bu dokumaların hepsinin yüzeyi düz değildir. Düz dokumalardan kilim, eğer desenler zemin atkısından başka desen için ek atkı kullanılarak yapılıyorsa, bunlar kendi içinde çeşitlenerek sili (ulgama), cicim (ulgama), sumak (kayma) gibi çeşitli isimler almıştır.

Kilim ise tersi ve yüzü bir olan atkı yüzlü bir dokumadır. Kilim dokuma tekniğinde, motiflerin bulunduğu belirli alanlarda, renkli atkı ipliği çözgülerin bir altından bir üstünden geçirilerek bir başka motifin sınırına kadar gider ve buradan geri döner. Böylece aynı renkte atkı iplikleri, çözgü ipliklerinin arasından, kendi desen alanında gidip gelerek motifleri oluştururlar. Uygulanan motifin bir tarafından diğer tarafına açılan ağızlıkla atkı ipliği geçirildikten sonra, atkılar bol bırakılıp kirkitle aşağı doğru vurularak sıkıştırılır. Böylece atkı iplikleri çözgü ipliklerini kapatır. Kilim atkı yoğunluklu bir bezayağı dokuya sahiptir. İdeal bir kilim dokuma yoğunluğu cm²’de ortalama, yatay yönde 5-6 çözgü, dikey yönde 20 atkıdır. Çözgü sıklığı atkı sıklığının yaklaşık ¼’ü kadardır.

Kilim dokumalar, çözgü iplikleri arasından geçen atkı ipliklerinin belirli motif alanlarında gidip geri dönerken, farklı renklerdeki motiflerin birleşme yerinde oluşturdukları görüntüye ve uygulanan tekniğe göre değişik şekillerde isimlendirilirler. Bunlar; ilikli kilim, desen sınırları eğik olan kilimler, eğri atkılı kilimler, normal atkı ipliklerinin arasına ek atkı iplikleri sıkıştırılan kilimler, çift kenetleme ile yapılan kilimler, sarma sınır atkılı kilimler, eğri sınır atkılı kilimler oluşturmaktadır. Bu tekniklerle dokunan kilim dokuma örnekleri Sultanhanı kilim dokumalarında da görülmektedir. Düz dokumadaki uygulanan tekniklere göre isim alan kilimlerin yanı sıra dokumadaki desenlerin yüzeylerindeki yoğunluğuna göre cicim dokumalar da seyrek motifli cicim, sık motifli cicim olarak iki guruba ayrılmaktadır.

Seyrek motifli cicim dokumalarda çözgü ve atkılar daha yoğun görülmekte, motifler ise daha çok dikey ve diyagonal şekilde ufak motiflerin yerleştirilmesiyle oluşturulmaktadır. Bu motifler dokuma esnasında cözgülere sarılarak veya dokuma bittikten sonra iğne yardımıyla işlenerek oluşturulmaktadır. Bu dokumaların en güzel örneklerine Sultanhanı cicim dokumalarından olan çuval, tuzluk ve Aksaray müzesinde sergilenen cicim dokumalarda görülmektedir.

Sık motifli cicim tekniği ise motiflerin dokumanın yüzeyine çok sık yerleştirildiği örneklerdir. Bu tür dokumalar özellikle yer yaygısı ve heybe olarak kullanılmaktadır.

Zili dokumalar dokuma tekniklerine göre düz zili, çapraz zili olarak iki gruba ayrılmaktadır.

Sumak dokumalar dokuma tekniklerine göre dört gurupta isimlendirilmektedir. Bunlar; atkılı düz sumak, atkısız düz sumak, atkılı balık sırtı sumak ve ters sumak dokumalardan oluşmaktadır.

Sultanhanı düz dokumalarında zili ve sumak dokumaların örneklerine az rastlanılmaktadır.

Fotoğraf 1’de görülen Sultanhanı kilimine yörede Namazlık adı verilmektedir (Bkz. Fotoğraf 1). Sultanhanı’nda küçükbaş hayvancılık yapılmasından dolayı kilimin atkısı ve çözgüsü yün iplikten oluşmaktadır. Dokumanın boyutları 151 x 220 cm olarak ölçülmüştür. Dokumada kullanılan tekniklerin başında ilikli kilim tekniği gelmektedir. Bunun yanı sıra, iliksiz kilim ve diğer kilim dokuma teknikleri kullanılmıştır. Dokumanın renkleri özyapısal olup beyaz, kahverengi, gri, açık yeşil ve kırmızıdır. Yöreye has renkler kullanılmıştır. Selçuklu döneminden kalan Sultanhanı’nın kapı girişinden esinlenilerek mihrap düzenleğimi (desen şeması) oluşturulmuştur. Dokumada görülen mihrabın üstündeki motiflerden hayat ağacı, ölümü simgelerken, dar kenar suyunda bulunan göz motifi ise nazara ve kötülüklere karşı korunmayı simgelemektedir. Enli ve dar kenar sularında tarak ve küpe motifleri de kullanılmıştır.

Fotoğraf 2’de görülen Sultanhanı kiliminin yöredeki ismi tuzluktur (Bkz. Fotoğraf 2). Bunun sebebi, Tuz gölünden çıkarılan tuzları taşımada kullanmak için dokunmuş olmasıdır. Bu örneğin atkısı ve çözgüsü yündür. Dokumada kullanılan renkler krem, siyah, yavruağzı, sarı, mavi ve yosun yeşilidir. Yıldız ve göz motifi düzenleğim içerisinde birleşerek bereket motifini oluşturmuştur. Dar kenar suyunda ise kedi izi motifi yer almıştır

Fotoğraf 3’te görülen Sultanhanı kiliminin yöredeki ismi heybedir (Bkz. Fotoğraf 3). Bu örneğin atkısı ve çözgüsü yündür. Dokumanın boyutları 60 x 60 cm olarak ölçülmüştür. Dokumada kullanılan renkler kırmızı, sarı, yeşil, siyah, mavi, pembe ve beyazdır. Dokumanın düzenleği göz, su yolu ve tarak motiflerinden oluşmaktadır.

Fotoğraf 4’te görülen dokuma çuval dokumadır (Bkz. Fotoğraf 4). Atkısı ve çözgüsü yündür. kilim, cicim dokuma türü görülmektedir. Kullanılan renkler ise zeminde yünün doğal rengi görülmektedir. Kırmızı ve siyah renklerde enine şeritler dokunmuş. Dokumanın ortasına gelen kısımdaki bej renkteki zeminde tarak motifi görülmektedir.

Fotoğraf 5’te görülen Sultanhanı kiliminin yöredeki ismi çuval dokumadır (Bkz. Fotoğraf 5). Yörede çuval dokumalar ek bir parça halinde dokunup sonradan yanlardan birleştirilerek kullanım amacına uygun hale getirilmektedir.

Bu örneğin atkısı ve çözgüsü yündür. Dokumanın boyutları 72 x 440 cm olarak ölçülmüştür. Zeminde bej yani koyun yününün doğal rengi kullanılmıştır. Zemini enine şeritler halinde bölmek amacıyla kahverengi renk kullanılmıştır. Dokumanın ince şeritlerinin beyaz zeminine renkli motifler serpiştirilmiştir. Cicim tekniğiyle dokunmuş olan motifler, mor, kırmızı ve yeşil renktedir. Dokumada S yanılışları ve pıtrak motifleri görülmektedir.

Fotoğraf 6’da görülen Sultanhanı kiliminin yöredeki ismi bebek beşiğidir (Bkz. Fotoğraf 6). Dokuma kullanım amacına göre isim almıştır. Yörede ayrıca beşik yerine sandık olarak da kullanılmaktadır. Sultanhanı yöresine ait beşik ve sandık dokumaların örnekleri Aksaray Müzesi’nde de sergilenmektedir. Desenlerde kullanılan renkler; bej, lacivert, mavi, yeşil ve kırmızıdır. Tarak, göz, h yanılışı ve geometrik motiflerinden oluşan kilim dokumasına örnek oluşturmaktadır.

Fotoğraf 7’de görülen dokumanın türü cicim dokumadır (Bkz. Fotoğraf 7). Sık motifli cicim tekniğiyle dokunmuş olan cicim dokuma yöreye ait özellikler taşımaktadır. Yer yaygısı olarak dokunmuştur. Dokumanın atkısı ve çözgüsü yündür. Dokumanın boyutları 140 x 175 cm olarak ölçülmüştür. Kahverengi zemin dokuma üzerine cicim dokuma tekniğiyle geometrik desenler oluşturulduğu görülmektedir. Dokumada kullanılan renkler zeminde kahverengi, motiflerde ise yöreye has sarı, açık mavi, beyaz, kırmızı ve pembedir. Dokumada kullanılan motifler; eli belinde, çengel, göz motifleri, bereket ve bordürlerde su yolu motifi kullanılmıştır.

Fotoğraf 8’de görülen dokumanın türü cicim dokumadır (Bkz. Fotoğraf 8.a). Dokuma tekniğinde sık motifli cicim tekniği uygulanmıştır. Dokumanın atkısı ve çözgüsü yündür (Bkz. Fotoğraf 8.b). Yer yaygısı olarak dokunmuştur. Dokumanın boyutları 130 x 200cm olarak ölçülmüştür. Zeminde beyaz kilim dokuma üzerine cicim dokuma tekniği ile motifler oluşturulmuştur. Bölgeye ait kilim, cicim dokumalarında Sultanhanı dokumalarına özgün renkler kullanıldığı görülmektedir. Dokumanın başlangıcında ve bitiminde beyaz zemin üzerine kahverengi, kırmızı, yeşil, siyah renklerde pıtrak motifi sıralanmıştır. Dokumanın yan bordürlerinde ise, göz, y yanılışı, tarak, sandık, zeminde ise diyagonal sıralanmış kuş motifi yer almaktadır.

Fotoğraf 9’da görülen çuval dokumadır (Bkz. Fotoğraf 9). Kullanım amacı cuval olan dokuma turizm amaçlı dokunmuş. Bu örneğin atkısı ve çözgüsü yündür. Teknik olarak kilim ve seyrek motifli cicim tekniği uygulanmıştır. Dokumada beyaz zemin üzerine yatay şekilde yerleştirilmiş kahverengi şeritler oluşturulmuş. Kahverengi şeritlerin oluşturduğu kalın beyaz zeminde mukaskı motifleri iki yönlü olarak görülmektedir.

Yukarıda verilen örneklerde de görüldüğü gibi Aksaray ili Sultanhanı ilçesinde yapılan düz dokumalar kilim, cicim tekniklidir. Bu dokumalardan özellikle çuval dokumalarda cicim motifleri, sonradan renkli ipliklerle elde işlenerek cicim dokumalar oluşturulmuştur. Yörede sık motifli cicim, seyrek motifli cicim, çözgü yüzlü cicim dokumalar yaygındır. Yörede kullanılan iplikler bitkiserel boyalarla boyanarak renklendirilmektedir. Çuval, heybe, tuzluk, beşik gibi dokumalar rastlanılmaktadır. Yöre halkı eskiden kendi ihtiyaçlarını karşılamak için dokumacılıkla uğraşmış daha sonra yöredeki dokumacılık tecimsel ve turistik bir kimlik kazanmıştır. Sultanhanı ilçesindeki dokumacılık günümüzde tarım, hayvancılık ve halı, kilim restorasyonun yanı sıra önemli gelir kaynağı görünümündedir.

Yöredeki turizm potansiyelinin gelişmesinde Sultanhanı Kervansarayı’nın önemli bir rolü vardır. Bununla birlikte halı, kilim restorasyon atölyelerinin faaliyet göstermesi el dokumacılığın günümüze kadar süre gelmesinde aynı oranda etkisi bulunmaktadır.

KAYNAKÇA

Atlıhan, Ş. (1999). The Flat Woven Camel Covers in Anatolia. Papersfromthe ICOC Conference in Milan, (OCTS VI, California 2001).
Çuhadar, H. N. (2016). Sultanhanı Yöresi Düz Dokuma Yaygıları. Yüksek Lisans Tezi.Konya. Necmettin Erbakan Üniversitesi. Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Ersoy, A. (1990). Osmanlı Saray Kilimleri. İlgi 24(61).
Karatay Kılıç, S. (2018). Aksaray İli Sultanhanı’nda Halıcılık ve Halı Restorasyonu. Sanatta Yeterlik Tezi. Isparta. Süleyman Demirel Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü.
Onuk, T., Akpınarlı F, Ortaç H. S., Alp, K. Ö. (1998). İçel El Sanatları. Ankara: T. C. Kültür Bakanlığı Yayınları.
Öztürk, İ. (1998). Sakarya ili Kaynarca İlçesi Kilim Dokumaları ve Yeni Tasarımlar. Sanatta Yeterlilik Tezi. Ankara. Gazi Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü.
Soysaldı, A. (2009). Düz Dokuma Teknikleri ve Teknik Desen Çizimleri. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.
Tağı S., Başaran, F. N. (2019). Şanlıurfa Cicim Dokumaları. 4. Uluslararası GAP Sosyal Bilimler Kongresi.
Solak Mustafa, Sultanhanı, Restorasyon Ustası Sözlü Görüşme, 17 Şubat 2021.
Solak Fevzi, Sultanhanı, Restorasyon Ustası Sözlü Görüşme, 17 Şubat 2021.