Kirkit

Kirkit
El Sanatlarında Kullanılan Araç ve Gereçler

Anadolu’daki havlı ve havsız bütün dokumalarda olmazsa olmaz araç-gereçler arasında yer alan kirkit, havlı dokumalarda düğüm atma işleminde, desen iplikleri sarıldıktan sonra atkı veya deseni oluşturan iplikleri sıkıştırmak için kullanılan demir, ağaç ve nadiren kemikten yapılmış dişleri olan dokuma aracıdır. Kirkitin işlevi, çözgü ve atkı ipliklerini sıkıştırarak dokumaya sağlamlık vermektir.

Kirkit, halk arasında çeşitli isimlerle anılmaktadır. Bunlar; didik, sümek, dirgene, kirki, kirkiz, kirgit gibi yöre ağızlarında görülen isimlerdir. Dokumalar, teknik olarak gruplandırıldığında kirkit belirleyici unsur olmaktadır. Geleneksel Türk sanatları içerisinde önemli bir yer edinmiş olan kirkit, kirkitli dokumalar grubuna da isim vermiştir.

Kirkitin önceleri tarak ve sap kısmı ağaçtan olup sonra daha sağlam olması için sap kısmı ağaç, tarak kısmı metalden yapılmıştır. Kirkiti oluşturan parçaların özellikleri, yöreden yöreye göre de değişebilmektedir. Dokumada sıkıştırma işleminin kaliteyi belirlemesinden dolayı, kirkitin ağır olması gerekmektedir. Bu sebepten dolayı sapı ve tarak kısmı ağaçtan olan kirkitin yerini, zamanla tarak kısmı metal olan daha ağır kirkit almıştır. Kirkitin sap kısmında da ağırlık ve sağlamlık elde etmek için meşe, armut ve ceviz gibi ağırlık veren ağaçlar tercih edilmiştir.

İsim ve kullanılan malzeme olarak yörelere göre ayrılan kirkit, kullanış amacına göre farklılık göstermektedir. Bu farklılıklar diş sayısı ve kirkitin genişliği olarak karşımıza çıkmaktadır. Halılarda kullanılan kirkitler, geniş yapıda ve diş sayısı fazla olan kirkitler olup düz dokumalarda kullanılan kirkitler dar yapıda ve diş sayısı azdır. Halılarda ve düz dokumalarda kullanılan kirkitler şekil itibarıyla da birbirinden farklıdır (Bkz. Fotoğraf 1, Fotoğraf 2).

Aksaray ilindeki dokumalarda da kullanılan araç gereçler arasında yer alan kirkit, genellikle demirdendir. Genel olarak yörelerde tarak kısmı demirden olup sap kısmı ağaçtan olan kirkit, Aksaray’da tamamı demir olarak görünmektedir. Havlı ve havsız dokumaların tamamında atkı ipini sıkıştırmak için kirkit kullanılmaktadır. Havlı dokumalarda kullanılan kirkit geniş ağızlı, havsız dokumalarda kullanılan kirkit ise dar ağızlıdır; ancak Aksaray’da dokunan dokumalarda genellikle geniş ağızlı kirkit tercih edilmektedir (Bkz. Fotoğraf 3).

Dokunacak olan halının kalitesi çözgü ipliklerinin arasındaki mesafeye göre değişmektedir. Bu değişiklikten dolayı kirkitlerin diş sıklığı farklıdır. İnce yapıya sahip halılar dokunurken ince dişli kirkit, daha kalın yapıda halılar dokunurken kalın dişli kirkit kullanılmaktadır. Kirkit ile sıkıştırma işlemi yapılırken dokumanın her yerine eşit miktarda kuvvet uygulanmalıdır. Bunun sebebi halının her yerinde kalitenin eşit olması gerektiği içindir. Sıkıştırma işlemi sırasında farklı kuvvetin uygulanması sonucu kalite farklılıkları görülmektedir. Bu da halıcılıkta istenmeyen bir durum olup genel anlamda halının kalitesini düşürmektedir.

Araç-gereçler içerisinde yer alan kirkit, dokumanın temel malzemelerinden biridir. Kirkit, kaliteli bir dokumanın olmazsa olmaz araç gerecidir. Hangi tür dokuma yapılırsa yapılsın (yer yaygısı, perde, yastık, yüklük, örtü, namazlık, heybe vb.) dokuma sırasında kirkit kullanılmaktadır.

KAYNAKÇA

  • Arseven, C. E. (1983). “Kirkit”. Sanat Ansiklopedisi. (Cilt. 2, ss. 1099). İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
  • Çetin, Y. ve Polat, C. (2019). Geç Osmanlı-Erken Cumhuriyet Dönemlerine Tarihlendirilen Bir Grup Kirkit Üzerine Değerlendirme. Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi (42): 333-343.
  • Deniz, B. (1998). Geçmişten Günümüze Aksaray Halıları-1: Eski Aksaray Halıları. Arış Dergisi: 90-103.
  • Deniz, B. (2000). Türk Dünyasında Halı ve Düz Dokuma Yaygıları. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yay.
  • Gümüş, D. (2015). Aksaray Düz Dokuma Yaygıları (Kilim, Cicim, Zili). (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Gazi Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü, Ankara.
  • Gümüş, K. S. ve Gümüş, D. (2016). Türk Dokuma Sanatında Sözlük Denemesi: Aksaray-Taşpınar Halıları Sözlüğü Örneği. Akademik Bakış Dergisi. (55): 560-572.

Madde Yazım Bilgileri
Yazar: Uzman Nida YANIKOĞLU ÇERGEL

Anahtar Kelimeler: Dokuma, Geleneksel Sanatlar, Kirkit, Aksaray.