Sultanhanı Halı Kilim Restorasyonu

Sultanhanı Halı Kilim Restorasyonu
Halı ve Düz (Kilim) Dokumalar Restorasyon ve Konservasyonu

İsmini 1229 yılında Anadolu Selçuklu Hükümdarı I. Alaaddin Keykubat tarafından yaptırılan kervansaraydan alan Sultanhanı kasaba iken 1 Kasım 2017’de yayınlanan 30227 nolu Resmi Gazete ilanıyla ilçe olmuştur. Aksaray’ın 42. km. batısında bulunan Sultanhanı Kervansarayı, 1229’da I. Alaeddin Keykubad tarafından yaptırılmış, 1278’de ise II. Gıyaseddin Keyhüsrev tarafından genişletilmiştir.

Anadolu Selçuklular döneminde olabilecek saldırıları önlemek amacıyla bölgeye önem verilmiş ve ticaret kervanlarının emniyetini sağlamak için Sultanhanı önemli bir merkez konumuna gelmiştir. Osmanlılar döneminde ise ipek yolu ticareti üzerinde olması bölgenin önemini daha da arttırmıştır. Cumhuriyet yıllarında Sultanhanı’na yapılan karayolu dünya ile iletişimi sağlayarak ilçede Turizmin gelişmesine de katkı sağlamıştır. Sultanhanı’nda dokumanın tarihi çok eski olup dokumanın başlangıç tarihine ait herhangi bir belge bulunmamaktadır. 1950 yıllarda dokuma sanatı ile yurtdışına açılan ilçe özelliklede 20. Yüzyılın son çeyreğinde halı ve kilim alanında yaptığı başarılı restorasyonlarla ismini önce ülkemizde daha sonra da yurt dışına duyurmayı başarmıştır.

Yörede dokuma sanatı günümüzde sürdürülen el sanatlarından biridir. Halı ve kilim dokumacılığı eskiden birçok evde yapılmakta iken günümüzde bu sayının eskiye göre azaldığı görülmektedir. İlçede halı ve kilim restorasyonu dokuma sanatına göre daha çok talep görmektedir. İlçe genelinde her evde halı ve kilim restorasyonu ve dokuması hakkında bilgi ve beceriye sahip tecrübeli insanlar bulmak mümkündür.

Sultanhanı beldesinin nüfus yapısıyla beraber ekonomik olarak da hızla büyümesine etki eden faktörlerin başında halı restorasyon atölyeleriyle sektörde dünyada bilinen bir merkez haline gelmesidir. Özellikle halı sektöründe çalışan tamir ustası ve çırakların beldemizdeki yetişen insan gücünden karşılanıyor olması dışarıya göçü engellemiş ve Sultanhanı’nı işsizliğin olmadığı nadir yerlerden birisi hâline getirmiştir. Kasabanın ekonomisi tarım, hayvancılık, halıcılık ve turizm üzerinedir. Sultanhanı’nın halıcılığı ülke çapında olup, ihracat, imalat ve tamiratıyla dış ülkelere kadar uzanmıştır.

Restorasyon; Bir sanat yapıtının veya döneminde korunmasına karar alınmış bir eserin özgün ve otantik haliyle hasardan korunması, bozulmasının önlenmesi, daha uzun süre yaşamasının sağlanması amacıyla, tarihi belge niteliği özelliğini koruyarak geleneksel ve ileri bilimsel yöntemlerden yararlanılarak yapılan bilinçli girişimler bütünüdür. Restorasyon, objenin eksik parçalarını tamamlayarak orijinal objeden ayırt edilmesi hemen hemen imkânsız bir onarım yapma işlemidir. Amacı ise, eğer olanak varsa objeyi eski fonksiyonuna ulaştırmaktır.

Tekstil ürünlerinin restorasyon işleminde restore edilecek ürün ile aynı hammaddeye, iplik numarasına, büküm sayısına ve kat adedine sahip iplik ve dokuma tekniği kullanılmakla zamanla deforme veya yıpranma olmuş dokumalara restorasyon yapılmaktadır. Restorasyonda dokumalarda onarım yapılırken genel olarak tığ kullanılmaktadır. Tığ kullanılarak yapılan tamir farklı bölgelerde iğne kullanılarak da yapılmaktadır. Bu nedenle tığ ve iğne tekniği olarak iki teknik uygulanmaktadır. İlçede iğne ile yapılan onarım çok bilinmemekte ve yaygın olarak tığ ile onarım yapılmaktadır. Her ikisinde de işlem ve kullanılan malzeme aynı olup fark yoktur.

Eski veya yeni dokunmuş el dokuması halı ve kilimlerin sonraki nesillere ulaşması ve onlara bilgi kaynağı olması zor değildir. Zamanla yıpranan, sökülen ya da yırtılan dokumalar restorasyon işlemi ile yenilenebilmektedir. Tarihi belgelerimizden ve kültür kimliğimizin en değerli unsurlarından olan dokumalarımızda kullandığımız geleneksel motifleri gelecek nesillere iletmek ve korumak toplum olarak görevimizdir.

Kültürel kimliğimizin oluşmasını sağlayan maddi kültür varlıklarının korunması, tüm insanlığın ortak sorunu olarak kabul görmüş ve tüm dünyada bu sorun üzerine çalışmalar yapılması ve çözümler üretilmesi amaç edinilmektedir. Günümüzde maddi kültür varlıklarının korunması kavramı, bilimsel anlamda 20. yüzyıl sonlarında gelişme göstermektedir. Ülkemizde kültürel mirasın korunması amacıyla yürütülen ulusal ve uluslararası düzeydeki tüm çalışmaların amacı, korumanın başarıya ulaştırılabilmesi için kültürel varlıkların doğru tanımlanması ve belgelenmesi ile mümkün olduğunu göstermektedir. Bir ulusun kimlik unsurlarından biri olan kültür kaybedilmemesi gereken bir değer olup geri kazanılması mümkün değildir. Bu nedenle kültür varlıklarının araştırılması, tanımlanması, belgelenmesi, koruma altına alınması ve tanıtılması günümüzde bir milleti oluşturan toplulukların önemli görevlerindendir.

Bir ulusun kendini tanıma, tanımlama ve tanıtmasında önemli işlevleri olan kültürün somut ürünlerinin, bilimsel esaslara uygun olarak araştırılması, araştırma sonunda ortaya çıkan sonuçların değerlendirilmesi ve değerlendirilen sonuçlara göre korumanın yönlendirilmesi gerekmektedir. Kültür varlıklarının korunması ve belgelenmesi anlamında yürütülen bilimsel çalışmaların ve bu çalışmalar ile kültür varlığındaki mevcut hasarın belgelenmesi, sonra ki aşamalarda restorasyon yani onarım kararlarının verilmesinin kültür varlıklarımızın saklanmasında büyük yararları olacağı düşünülmektedir.

Halı tamiri işi, bozkırın ortasında imkânları son derece sınırlı bir Anadolu kasabasının adeta kaderini değiştirmiş bugün yaklaşık sayıları 150’yi aşan atölyeleri ve gelir seviyesindeki artışın hemen her yerde hissedildiği hızla modernleşen bir yerleşim birimi olarak dikkati çekmektedir.

Sultanhanı’nda halı restorasyonunun ilk ustaları Mehmet Dölek, Hasan Sarı, Hüseyin Şanlı, Ömer Bozdağ, Ahmet Aydın, Bekir Ayhan, Mehmet Ali Bozkaya olarak bilinmektedir. İlk usta olarak bilinen Mehmet Dölek İstanbul’da Kapalı Çarşıda öğrenmiş ve daha sonra İstanbul’da usta olarak çalışmış ve o dönemlerde birçok çırak yetiştirmiştir. Daha sonraki yıllarda Sultanhanı’na atölye açarak halı ve kilim restorasyonu bir meslek haline gelmesinde önemli rol oynamıştır. Sultan hanı çeşitli ülkelerden gelen halıların onarılarak gönderildiği dünyanın en önemli merkezlerinden biridir. Tamiri yapılan halının teslimi sırasında restore edilen bölümün orijinal dokumadan ayırt edilmesinin zor olması da Sultanhanı’nın önemli bir merkez olmasına katkı sağlamıştır.

Sultanhanı ilçesinde yüzün üzerinde yurtiçi ve yurtdışı ile çalışan restorasyon atölyesi bulunmaktadır. Atölyelerde yüzlerce usta ve çırak çalışmaktadır. Çok sayıda genç bu işi meslek olarak öğrenip devam ettirmektedir. El dokuması halı ve kilimlerin restorasyonunda adını dünyaya duyurmayı başaran ilçe zamanla dünyanın restorasyon merkezi olmaya hazırlanmaktadır. İlçede İHİB tarafından restorasyon atölye çalışmalarıyla Bronz, Gümüş ve Başarı belgesi almış alanında isim yapmış firmalar bulunmaktadır.

Sultanhanı ilçesindeki bazı atölyelerde dokuma restorasyonda kullanılan halı ve kilim dokumalarının ipliklerinde son yıllarda değişim görülmektedir. Dokumaların restorasyon işleminde eğirme yün iplikler kullanılırken son yıllarda daha öncesinde çeyiz için örülmüş örme çoraplardan elde edilen söküntü iplikleri kullanılmaktadır. Nedeni dokumaların eski zamanlara ait olması ve bu söküntü çorap ipliklerinin de dokumanın tamirinde daha otantik ve özgün ve ayrıca kalite olarak daha uygun olabileceği düşüncesidir.

Başarılı bir restorasyon, dokumanın çeşidine göre orijinal özelliğini kaybetmeden aslına en yakın ve uygun olarak yapılan onarımdır. Dokumanın tarihsel niteliğine ve yapısal oluşumuna zarar vermeden aslına uygun şekilde yapılması ile mümkündür. Halılardaki hasarlı bölgeler uygun malzeme, renk ve dokuma tekniği ile onarılmaktadır. Onarımda farkı yaratan işçilik, kullanılan hammaddedir. Hasarlı bölgenin onarımında dokumaya uygun renkte boyanmış iplikler kullanılmasıdır. İyi bir usta tarafından gerçekleştirilen onarımın çıplak gözle anlaşılması hemen hemen mümkün değildir. El dokuması halı ve düz dokumaların onarım hazırlığında yapılması gereken en önemli ve öncelikli işlem dokumanın teknik açıdan incelenerek dokumanın kimliğinin doğru olarak tanımlanmasıdır. Tamir işlemi için dikkat edilmesi gereken bir diğer önemli özellik ise halı ve düz dokumanın orijinal malzemesinin özelliğine önem verilerek temin etmektir. Onarımı yapacak olan kişiyi yönlendiren orijinal dokumanın kendisi olup, doğru malzeme kullanılması restorasyonun kalitesini gösterecektir.

Halı ve kilim restorasyonunda süreç dokumada meydana gelen deformeye bağlı olarak değişmektedir. Dokumanın türüne ve kalitesine göre söküm işlemi ve elde edilen söküntü iplerin boyanması hazır hale getirilmesi için ek süre gerekmektedir. Restorasyonu yapılan dokumanın kalitesi, düğüm sıklığı, düğüm tekniği ve ustanın tecrübesi de yine restorasyon sürecini etkileyen diğer önemli etkenlerdir.

Halı ve kilim dokuma örneklerinin restorasyonunda kullanılan dokuma iplerinin renklendirilmesinde genel olarak doğal boya boyar maddeler kullanılmaktadır. Ancak son yıllarda bazı atölyelerde sentetik kimyasal boyar maddeler kullanılmaktadır. Kimyasal boyar maddelerin kullanılmasının nedeni ise doğal boya boyar maddelerine göre hem daha ucuz hem de daha az zaman gerekli olmasıdır. Kimyasal boyar maddelerde boyanan ipliklerin kullanılması yapılan restorasyon işleminin kalitesini düşürmektedir.

Sultanhanı ilçesi halı ve kilim dokumaların restorasyonun yapıldığı ve dünyaya ismini duyuran bir onarım merkezidir. İlçede bulunan halı kilim tamir atölyelerine halı hastanesi de denilmektedir. Sadece yurt içinden değil dünyanın da birçok bölgesinden halı ve kilim dokumalarının restorasyonu ilçede yapılmaktadır. Almanya, İngiltere, Hollanda ve Amerika başta olmak üzere diğer yabancı ülkelerden de dokumaların restorasyonu yapılması için talep gelmektedir. Yurt dışından gelen talepler büyük firma sahipleri aracılığıyla öncesinde İstanbul’da toplanmakta daha sonra ilçeye getirilerek restorasyon işlemleri yapılmaktadır. Almanya, Amerika, İngiltere gibi ülkelerin yanı sıra dünyanın dört bir yanından ve Türkiye’nin çeşitli bölgelerinden restorasyonu yapılacak dokumalar Sultanhanı ilçesinde halı hastaneleri olarak adlandırılan halı tamir atölyelerinde onarımı yapılmaktadır. İlçede restorasyon atölyelerine halı hastanesi, ustalara ise halı doktoru denilmektedir. Halı doktorları denilmesinin sebebi ustaların bu mesleği tamir atölyelerinde küçük yaşta öğrenerek kendilerini bu alanda geliştirmeleridir. Halı tamir atölyelerinde yapılan onarım işlemleri hem aile ekonomisini hem de ilçe ekonomisini önemli derecede etkilemektedir.

Ustalar eski, yırtılmış halılara orijinaline uygun ipleri, orijinal renklerinde özenle dokuyarak halılara adeta organ nakli ameliyatı yapar gibi özenli bir şekilde özveri göstermektedirler. Dokumaların tamir gören bölümlerine fark edilemez düzeyde işlem yapılmaktadır. Tarihi halıların tamiri zor ve zahmetli bir iş olup halı doktorları olarak bilinen ustaların bir Çin halısını tamir etmek için 15 yıla yakın zaman harcamaları da kasabanın restorasyon işinde dünya markası olması yolunda önemli bir katkı sağlamaktadır. İstanbul Valiliğine ait Abdülhamid Han’ın yaptırdığı Hereke halılardan biri olan Osmanlı halısı ilçede tecrübeli ustalar tarafından restore edilmiştir. 120 m² olan dokumanın onarımı yaklaşık on beş ay sürmüştür (Bkz. Fotoğraf 1). Restorasyon işlemi tamamlandıktan sonra dokuma birkaç gün kervansaray giriş kapısının önünde yere serilerek sergilenmiştir.

İlçede Cumhurbaşkanlığı halı koleksiyonunun en önemli parçalarından olan İran Şahı Rıza Pehlevi’nin Atatürk’e hediye ettiği İran Sine halısı, İstanbul Beylerbeyi Sarayı’ndaki 136 metrekarelik halı, Yıldız Sarayı’nda bulunan 400 metrekarelik Hereke halısı, Reşadiye halısı ve 19.yy. İpek halısının restorasyonları yapılarak Cumhurbaşkanlığına teslim edilmiştir. 17. Yüzyıla ait tapestry tekniği ile dokunmuş Fransız Goblen kiliminin onarımı da ilçede yapılmıştır.

Sultanhanı ilçesinde 2015 yılında Aksaray Üniversitesi Teknik Bilimler Meslek Yüksekokuluna bağlı olarak Geleneksel Tekstillerin Konservasyonu ve Restorasyonu Bölümü açılması restorasyonun teorik ve uygulama ile öğrencilere öğretilerek önem kazanmasına katkı sağlamaktadır. Açılan bölüm Sultanhanı ilçesine restorasyonun merkezi olması bakımından da önem kazandırmaktadır. Önlisans programı ile Türkiye’nin farklı bölgelerinden öğrenci alımı yapılarak bu mesleğin ilçe dışında da benimsenmesine destek vermektedir.

Restorasyonda Kullanılan Araç ve Gereçler

Pense: Çözgü atımında iğnenin çözgü yuvasından rahatça geçebilmesi için kullanılmaktadır (Bkz. Fotoğraf 2).

Halı Makası: Halı dokumaların restorasyon işlemi bittikten sonra hav uçlarını kesmek için kullanılmaktadır.

Pürmüz: Restorasyon işlemi uygulanan dokumanın sırt kısmında kalan ip uçlarının yakılması için kullanılmaktadır (Bkz. Fotoğraf 3).

Kirkit: Dokumalarda restorasyon işlemi yapılırken atkıların sıkıştırılması için kullanılmaktadır (Bkz. Fotoğraf 4).

İran Makası: Halı dokumaların onarım işleminden sonra oyma işlemi için kullanılmaktadır (Bkz. Fotoğraf 5).

Tığ: Halı ve kilim dokumalarda restore edilecek kısımlarda atkı atılmasını ve halı dokumalarda düğüm atma işleminde kullanılmaktadır (Bkz. Fotoğraf 6).

İğne: Halı ve Kilim dokumalarda saçak takımı, hav atımı ve birçok alanda kullanılabilen çeşitli ebatlarda ve kalınlıklardaki iğne çeşididir (Bkz. Fotoğraf 7).

Çivi: Onarımı yapılacak dokumaların tezgâha sağlam bir şekilde tutturulması için kullanılmaktadır.

Çerçeve Onarım Tezgâhı: Genel olarak tahtadan yapılmış kare veya dikdörtgen şekillerindedir. Dokumalar bu tezgâhlara çivi ile tutturularak onarımı yapılmaktadır. Halk dilinde onarım tezgâhı olarak bilinmektedir (Bkz. Fotoğraf 8).

Ütü: Dokumaların işlemi bittikten sonra ütü yapılmaktadır (Bkz. Fotoğraf 9).

Balmumu: Restorasyon uygulanacak dokumaların onarımı esnasında kullanılan ipliklerin kaymasını sağlaması ve sıkıştırılan ipliklerin gevşemesini önlemek için kullanılmaktadır (Bkz. Fotoğraf 10).

Çakım Zımbası: Havalı kompresörle çalışan zımbalar restorasyonu yapılan dokumaların ahşap zemine çakılması için kullanılmaktadır (Bkz. Fotoğraf 11).

Tıraş makinesi: Onarımı yapılan halı dokumalarda dokuma yüzeyinde hav yüksekliğini eşitlemek için uygulanmaktadır.

Dokuma İpi: Restorasyonu yapılacak dokuma örneğine göre farklılık göstermektedir. İpek, Pamuk, Yün, tiftik, Kıl ve keten kullanılmaktadır (Bkz. Fotoğraf 12).

Halı ve Kilim Restorasyonunda Tamir Çeşitleri

Saçak Tamiri: Saçak kısmı yıpranmış dokumalara çözgü telinin iğne ve bal mumu yardımıyla onarım tezgâhı üzerinde takılarak yapılan tamir işlemidir. Tezgâha takılan çözgüye topraklık kısmı dokunarak kalan çözgü uçlarının saçak olarak halıya tutunması sağlanır. Çözgü atılırken dokumada mevcut olan düğüm yuvalarından çözgüler atılarak yapılan onarımın hem sağlam hem de kaliteli olmasını sağlamaktadır. Dikkat edilmesi gereken tamir çeşitlerindendir. Çünkü saçak dokumada açıkta olan bir kısımdır. Atılan çözgünün ve yapılan saçak tamirinin dokumanın aslına uygun olması önemlidir (Bkz. Fotoğraf 13).

Yırtık Tamiri: Halı ve Kilim dokumaların yırtılan bölgelerine uygulanan tamir tekniğidir. Yırtık olan bölge onarım tezgâhına sıkıca çivi ve çekiç yardımı ile tutturularak çözgü ipi mumlanarak yırtılarak yok olan alana çözgü atılmaktadır. Atılan çözgü üzerine tığ ile atkı ipi sıkıştırılmaktadır. Bez ayağı yapılan onarım bölgesine halı veya kilim dokuma iplikleri tığ ile atılarak yapılmaktadır. Tamir işlemine başlamadan önce yırtılan alanlarda desen varsa kalem ile desenler çizilerek belirlenir. Çözgüler V tekniği denilen dönüş tekniği ile atılması önemlidir. Nedeni ise tekrar bir yırtılma veya sökülme işlemini önlemektir. Yırtık bölgeye atılan çözgü iplikleri üzerine atılan ve daha sonra sıkıştırılan atkı ipliği üzerine tekrar tığ ile dokumaya uygun dokuma iplikleri ile düğümler atılmaktadır. Yırtık bölgeye dokumaya uygun düğümler atılarak onarım işlemi tamamlanmaktadır. Onarım işlemi bittikten sonra makasla hav yükseklikleri kısaltılmaktadır (Bkz. Fotoğraf 14).

Desen Tamiri: Halı ve kilim dokumalarda desen hatası olan bölgelere uygulanan tamir tekniğidir. Desen hatası genel olarak dokumanın dokunduğu evrelerde dokuyucunun unutması ya da desen atlaması sonucunda meydana gelen hatalardır. Desen tamiri ile giderilebilmektedir. Restorasyon işlemine ilk olarak dokumada desen hatası olan bölümün/ alanın, sökülmesiyle başlanmaktadır. Sökülen alana diğer bölgelerden doğru desen kalem ile çizilerek tezgâha takılması yapılır. Onarım yapılacak bölgede çizilen doğru desene uygun dokuma ipleri tığ ile atılarak yapılmaktadır. Halı dokumalarda yapılan onarım bittikten sonra makas ile hav yüksekliği kısaltılmaktadır. Halı ve kilim dokumalarda ipuçları makas ile kesilerek temizlenmektedir (Bkz. Fotoğraf 15).

Kenar Tamiri: Dokuma örneklerinde kenar örgüsünün veya etliğinin dokuyucu tarafından hatalı yapılması nedeniyle oluşan yanlışların onarıldığı tamir çeşididir. Dokuma yapılırken dokuyucunun el değiştirmesi ile kenar örgüsünde bozulmalar meydana gelmektedir. Bu bozulmalar kenar örgüsünün dokuma boyunca enli veya dar olmasından dolayı meydana gelmektedir. Kenar örgüsü hatalı veya deforme olan dokumalarda tamir işlemine ilk olarak kenar hav kısmının kesilmesi ile başlanmaktadır. Çözgü ipleri dokumanın sağlam olan kısmında kenar örgüsü olan çözgü tellerinin yuvasından geçirilerek tezgâha tutturulmaktadır. Daha sonra kenar örgüleri tığ ile dokumanın dokuma kısmına yatay olacak şekilde tığ yardımı ile her sırada geçişi yapılmaktadır. Nedeni dokumada delik oluşmasını önlemek için yapılmaktadır. Kenar tamiri yapılan bölgenin her 10 cm de çekilerek kenar kısmında meydana gelecek yeni bozulmaların önlenmesini sağlamaktır (Bkz. Fotoğraf 16).

Abraj Tamiri: Dokuma örneklerinde meydana gelen ve dokuma aşamasında dokuyucunun aynı desen alanında farklı tonlarda veya farklı renklerde dokuma iplikleri kullanması sonucunda meydana gelmektedir. Fakat bazen de dokuma iplerinin renklendirilmesi işleminde farklı boyar madde kullanılması sonucunda zamanla ipliklerde renk değişimi meydana gelmektedir. Bu hataların giderilmesi için abraj tamiri uygulanmaktadır. Abraj hatası olan bölge tezgâha takılarak biz ile dokuma üzerinde abraj bulunan alan sökülmektedir. Sökülen bölgeye dokumada kullanılan renkte dokuma ipi tığ kullanılarak atılmaktadır. Daha sonra onarımı yapılan halı ise hav yüksekliği kısaltmak kilim dokuma ise ipuçlarını kesmek için makas kullanılarak temizlik yapılmaktadır.

Potluk (Dönüklük, Baş, Kenar Farkı) Hatası Onarımı: Halı ve kilim dokuma örneklerinin başlangıç ve bitiş kısmının birbirbirine eşit olmayıp farklı olması sonucu meydana gelen hatalar olup tamir ile giderilebilmektedir. Genel olarak dokuyucunun değişmesi, atkı atılırken alt atkının gergin atılması, çözgünün ilk başlangıçta bitişe göre daha kalın olması gibi nedenlerden kaynaklanmaktadır. Dokumanın zemine serildiğinde tamamıyla oturmaması sonucunda daha çok belli olmaktadır. Dokumanın ilerlemesiyle çözgülerin dağılımında eşit dağılmaması sonucunda veya çözgü iplerinde meydana gelen gerginlik oranlarının farklı olması da yine bu hataların oluşmasına neden olmaktadır. Genel olarak bu tür hatalar germe tezgâhlarda gerilerek veya yere çakımı yapılarak ara ara ütü yapımı ile giderilmektedir. Dokumalar yere havalı kompresörlü zımba ile çakılarak buharlı ütü ile buhar verilerek düzeltilmektedir (Bkz. Fotoğraf 17).

Zincir Tamiri: En basit tamir çeşidi olup dokumaların başlangıç ve bitiş kısımlarında toprakçalık denilen kilim kısımların başında el ile yapılan zincir halk dilinde çiti kısmının deforme olması nedeni ile meydana gelen hataların giderilmesi için yapılan restorasyon çeşididir. Onarım tezgâhına takılarak veya takılmadan tığ ile yapılmaktadır.

Halı ve kilim dokuma örneklerinde meydana gelen yırtılma yıpranma ve diğer deforme işlemlerinin aslına uygun olarak tamir veya onarım işlemine restorasyon denir. Genellikle restorasyon yapılacak dokumanın tamir tezgâhı olarak bilinen ahşap çerçeve üzerine çivi ile tutturularak tığ ile atkı ve düğümü atılması ile onarımı yapılmaktadır. İlçede tığ ile onarım tekniği en yaygın olanıdır (Bkz. Fotoğraf 18).

Halı ve Kilim Restorasyonu işlem aşamaları

Restorasyon yapılacak olan dokumanın öncelikle onarımı yapılacak bölge belirlenir ve uygun ipler ve diğer malzemeler hazırlanır.
İşlem görecek bölge onarım tezgâhını ortalayacak bir şekilde çivi ve çekiç yardımı ile tutturularak uygun tamir tekniği uygulanır. Örneğin yırtık tamiri yapılacaksa uygun çözgü ipleri mumlanarak çivilerin arasından her iki tarafa halının sırtından yani arka yüzünden oluk kısmından iğne ile geçirilerek takılır. Ancak yırtılan veya deforme işlemi kenar bölgesinde ise çözgü atma işlemi iğne ile halıya atıldıktan sonra onarım tezgâhına takılarak onarım işlemi yapılmaktadır.
Onarım yapılacak alana atılan çözgülere bir düz bir ters atkı işlemi tığ yardımı ile atılarak sıkıştırma tarağı ile sıkıştırılarak bez ayağı dokunmaktadır (Bkz. Fotoğraf 19).
Bez ayağı yani sırt kısmı dokunan iskelet de denilen onarım alanına halı ise düğüm olarak kilim ise atkı olarak dokuma ipleri tığ kullanılarak atılmaktadır (Bkz. Fotoğraf 20).
Restorasyon işlemi gören dokumaların onarımı bittikten sonra onarım tezgâhından çıkarılarak ip uçları makas yardımı ile temizlenmektedir (Bkz. Fotoğraf 21).
Onarılan halı dokuması yere zımba ile tutturulduktan sonra yüzeyi tıraş makinesi ile temizlenmektedir. Böylece yüzeydeki hav yüksekliği dokumanın her bölgesinde eşit uzunlukta olması sağlanmaktadır (Bkz. Fotoğraf 22).
Hav yüksekliği eşitlenen dokumaların sırt kısmı pürmüz ile yakılarak temizlenmektedir. Pürmüz ile yakılmasının amacı bit diye bilinen dokumanın arkasında makasla kesildikten sonra kalabilen ipuçlarının yakılarak yok edilmesi gerekmektedir.
Temizlenen dokumalar yıkanarak kurutulur ve havalı kompresör zımba ile yere çakılarak buharlı ütü ile ütülenmektedir.
Birkaç gün çakımda kalarak ütülenen dokumalar yerden sökülerek restorasyon işlemi tamamıyla tamamlanmış olmaktadır.

Göz nuru, el emeği halı ve kilim dokumalar zamanla kullanıldıkça yıpranır. Dokumalarda genel olarak görülen yıpranmalar/ kullanımdan doğan yıpranmalar; renk solması, yırtık, saçak kaybı, zincir atması, kenarlarının yırtılması, dokuma esnasında farklı renk tonlarının kullanılması gibi nedenler zamanla dokumalarda onarım gerektiren durumlara sebep olmaktadır. Manevi olarak değerli olan bu el sanatı dokuma örneklerimizin korunarak gelecek nesillere aktarıp kültür aktarmak bir ulusun geleceği için önemlidir. Halı ve kilim dokumaları Anadolu’ya Türklerle gelmiş ve o tarihten bugüne kadar varlığını devam ettirmiş en önemli tarihi belgelerimizdendir. Dokumalarda kullanılan renkler, motifler, desenler, kompozisyon özellikleri bize dokumanın dönemi ve tarihi hakkında bilgi veren kültür varlıklarımızdır.

Sultanhanı dokuma sanatının tarihi çok eskidir. Yıllar boyunca dokuma ilçede önemli bir geçim kaynağı olmuştur. İlçede dokuma kadar halı ve kilim restorasyonu da önemlidir. Özellikle son restorasyon alanında marka olmasına katkı sağlamaktadır. Tarihi eski dokumaların restorasyonunu aslına uygun olarak restore edilmesi Sultanhanı ilçesinin önemini arttırmıştır. İlçede restorasyonu yapılan saray ve koleksiyon ürünlerinin onarımı Sultanhanı’nın restorasyon alanında başarı ve ün kazanmasına sebep olmuştur. Restorasyon işleminde dokumanın orijinal malzemesine uygun malzeme kullanılması ve tamir aşamalarında dikkat ve önem verilmesi ilçenin halı ve kilimlerin tamirinde tercih edilmesinde önemli rol oynamaktadır. Cumhurbaşkanlığına ait tarihi eski dokuma örneklerinin restorasyonunun ilçede yapılması ilçenin önemini artırmaktadır. Ayrıca yurt dışında da adını duyuran ilçe ekonomik olarak gelişme göstermektedir. İlçede erkek nüfusunun icra ettikleri meslek sıralamasında restorasyon mesleği ilk sıradadır. İlçede halı kilim onarımı hakkında bilgi ve tecrübe sahibi kişi sayısının fazla olması, bu mesleğin usta çırak ilişkisi içinde öğrenilebilen meslekler arasında olması ve genellikle çok erken yaşlarda öğrenilerek zamanla tecrübe olarak kazanım sağlaması ilçede işsizlik düşük olmasına neden olmuştur.

İlçede tamir işleminde kullanılan malzemeler ve tamir işlemi özenle yapıldığı için tamiri yapılan alanın dokumanın diğer alanlarından ayırt edilmesi oldukça zordur. Restorasyon yapılırken dokumanın aslına uygun malzeme kullanılması bu mesleğe verilen önemi göstermektedir. Halı ve kilim restorasyonunda dokumada meydana deformeye göre tamir çeşidi uygulanmaktadır. Dokumalarda meydana deformeler yırtık, saçak, abraj, zincir, desen ve potluk tamiri ile giderilmektedir. Bu tür tamirler uygulanarak dokuma eskisi kadar sağlam olmaktadır. Dokumların aslına uygun olarak onarılması ve deforme olmuş bölgelerin tamir sonrası ayırt edilememesi dokumalara yapılan restorasyonunun kalitesini ortaya koymaktadır.

KAYNAKÇA

Anmaç, E. (1999). Tekstil Ürünleri Konservasyonunun Temel İlkeleri. I. Ulusal Taşınabilir Kültür Varlıkları Konservasyonu ve Restorasyonu Kolokyomu, Ankara.
Kılıç Karatay, S. (2016). Aksaray İli, Sultanhanı Kasabası’nda Halı ve Düz Dokumaların Restorasyonunun Günümüzdeki Durumu. I. Uluslararası Aksaray Sempozyumu, Aksaray.
Kılıç Karatay, S. (2018). Aksaray ili Sultanhanı’nda Halıcılık ve Halı Restorasyonu. (Yayımlanmamış Sanatta Yeterlik Tezi). Süleyman Demirel Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü, Isparta.
Kuban, D. (2003). Modern Restorasyon İlkeleri Üzerine Yorumlar. Vakıflar Dergisi, Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, Ocak 196 Sayı: VIII Ayrı Baskı.
Tunçel, M. (1998). Restorasyon ve Konservasyon Eleştirileri (Yayımlanmamış Ders Notları). Ankara: Ankara Üniversitesi.
Yağcı, A. Y., Hüyük, V. (2012). Geçmişten Günümüze Sultanhanı. Aksaray: Yenigün Ofset Matbaa.