Yorgancılık

Yorgancılık
Yöresel El Sanatları

Günlük kullanım eşyaları arasında yer alan yorgan insanların örtünme, soğuktan korunma gibi temel ihtiyaçları için üretilmiştir. Yorganların iç dolgu malzemesi, astarı ve yüzünde kullanılan kumaş türü, uygulanan desenler çeşitlilik göstermektedir. Doğum yatağı, sünnet yatağı gibi özel günler için dikilen yorganların dikimine daha özen gösterilmiş bu yorganların yüzünde kullanılan desenler zamanla çeşitlenmiştir.

Kaşgarlı Mahmud’un yazmış olduğu Dîvânu Lugâti’t-Türk’te yorgan “Yogurkan”, “Yörgen” olarak geçmekte, örtü, yorgan, sarınmak anlamlarını taşımaktadır. Yorgan Türkçe bir kelimedir. Eski Türkçe ywgurkan kelimesinin ilk ünlüsünün “O” mu yoksa “U” mu okunması gerektiğinin belirlenmesi zordur; çünkü çağdaş Türk lehçelerinin çoğunda bu kelimenin ilk iki hecesi, bir heceye kısaltılmıştır. Azerbaycan Türkçesinde “Yorgan”, Gagauzca “Yorgan”, Türkmence “Yorgan”, Tatarca “Yurgan”, Başkurtça “Yurkan”, Kırgızca “Cürkan”, Altayca “Cürkan”, Hakasça “Çorgan”, Yeni Uygurca “Yo(r)tkan”, Tuvaca “Çorgan”, Tofaca “Çörhan”, Yakutça “Suorgan”, Dolganca “Suorgan”, “Huorgan” olarak kullanılmıştır. Türk lehçelerinde yorgan yerine kullanılan kelimeler arasında “Körpe (Yorgan)”, “Körpö (Yorgan)”, “Korpa (Pamuklu yorgan)” bulunmaktadır.

Yorgan kültürü her dönem önemini korumuştur. 1637 yılında, IV. Murat’ın Bağdat seferine çıkmadan önce düzenlenen alayda, yorgancıların geçişi Evliya Çelebi’nin Seyâhatnâmesi’nde ayrıntılı bahsedilmiştir: “Esnâf-ı yorgancıyan: 105 dükkân, 400 çalışan, pirleri Kamil Hindi’dir. Bu yorgancılar daha taht-ı revanlar üzre dükkânların atlas ve diba ve sereng ve hara yorkanlar ile zeyn idüp cümlesi müsellah ubur iderler”. Yorgan üretimi dükkânlar ve evlerde yapılmıştır. Dükkânlarda genellikle erkekler, evlerde erkek ve kadınlar çalışmıştır.

Yorgan dikiminde, sanayinin gelişimi ve makineleşmeyle birlikte el üretiminden makine üretimine geçilmiş, iç dolgu malzemesinde yün ya da pamuk kullanılırken bunların yerini sentetik elyaf almıştır. El dikimi yorganların üretimi neredeyse kaybolma noktasına gelmiştir. Türkiye 2006 yılında UNESCO somut olmayan kültürel miras unsurlarının belirlenmesi anlaşmasına taraf olmuştur. Bu anlaşma sonucunda yorgancılık geleneği, somut olmayan kültürel miras olarak insan üretkenliğini kanıtlaması, belirli bir topluğu ya da grubu temsil etmesi, toplumlar ve gelenekler kapsamında uzun süredir bu üretimin devam etmesi fakat kaybolmaya yüz tutması nedeniyle 06.08.2014 tarihinde 01.0104 envanter numarası ile somut olmayan kültürel miras envanteri unsur listesine kayıt edilmiştir.

Yorgan, birçok bölgede olduğu gibi Aksaray’da evlerde kullanılan eşyalar arasında yer almaktadır. Aksaray’ın Niğde’ye bağlı olduğu yılarda yazılan ve Aksaray’ın tek şer’iyye sicili olan 4 numaralı sicilde kayıtlı olan bilgiler o dönemlerde kullanılan eşyalar hakkında bilgi vermektedir. 1893-1895 yıllarını kapsayan 4 numaralı Niğde Şer’iyye Sicilinde Aksaray ve çevresine ait tereke kayıtlarında en sık karşılaşılan eşyalar arasında yorgan bulunmaktadır. Adi (Sıradan) yorgan, müstamel (Eski) yorgan, köhne (Eski ve yıpranmış) yorgan, sağir (Küçük) yorgan, yorgan, yorgan yüzü isimleriyle belgelere kayıt edilmiştir. Bu yorganların malzemesine dair 143 numaralı belgede yorgan yüzü olarak kullanılan kumaş için “Yorgan yüzü kayseri tülbendi” ifadesi yer almaktadır.

Yorgan üretimi ve kullanımı Aksaray’da günlük ve çeyizlik, yazlık, kışlık olmak üzere gruplandırılabilir. Günlük yorganların dikiminde kullanılan kumaş türleri ekonomik olarak daha uygun ve yüzey motif düzenlemesi daha sadedir. Çeyizlik yorganların dikiminde kullanılan astarlık ve yüzlük kumaşlar daha kıymetli kumaşlardan tercih edilirken yüzeye uygulanan desenler daha ayrıntılıdır. Yazın kullanılacak yorganların dolgu malzemesinde pamuk, astarında pamuklu kumaş, kışın kullanılacak yorganların dolgu malzemesinde yün, astar kumaşında pamuklu kumaş tercih edilmektedir.

Yorgan Üretiminde Kullanılan Araç ve Gereçler

Yorgan üretiminde kullanılan araçlar içinde;

Hallaç makinesi; yün, pamuk gibi elyafların taranarak havalandırılması, kabartılması işleminde kullanılan makinedir.

Dikiş makinesi; astarın dikilmesinde kullanılan makinedir.

Terazi; yün, pamuk ya da sentetik elyaf gibi dolgu malzemelerinin tartılmasında kullanılan ölçü aletidir.

Cetvel, mezura; kumaşların ölçüsünü almak için mezura ve cetvel kullanılmaktadır.

Sabun, tebeşir; kumaşın üzerine ölçünün işaretlenmesinde ve desenin çiziminde kullanılmaktadır.

Sırık; kılıfın içine yerleştirilen iç malzemenin eşit bir şekilde dağılmasını sağlamak için kullanılmaktadır.

Desen kalıpları; kumaşın üzerine uygulanacak desenin düzgün bir şekilde çizilmesi için kullanılan genellikle deri ya da kartondan yapılmış kalıplardır (Bkz. Fotoğraf 1).

Balmumu; ipliğin rahat kaymasını ve sağlamlığını artırmak için ipliğe sürülmektedir.

Makas, iğne, dikiş yüzüğü, kurşun kalem, pergel diğer kullanılan araçlardır (Bkz. Fotoğraf 2, 3).

Yorgan dikiminde kullanılan gereçler içinde ise iplik, dolgu malzemeleri ve çeşitli kumaşlar bulunmaktadır. Yorgan dikiminde kullanılan iplik arasında yün ve pamuk iplik, dolgu malzemeleri içinde yün, pamuk ve sentetik elyaf kullanılmaktadır. Sentetik elyafların üretimi 20. Yüzyılın başlarında selüloz ile başlamış, selüloz üzerinde yapılan çalışmalarla gelişme göstererek tekstil sanayisinde ve diğer sanayi alanlarında doğal elyaf kadar önem taşımıştır.

Yorganların astarında eskiden ince ve dökümlü olan tülbent kumaş kullanılırken günümüzde biraz daha kalın olan patiska kumaşı ve Amerikan bezi kullanılmaktadır. Patiska; beyaz, sık dokunmuş, parlak görünümlü bir kumaştır. Amerikan bezi de beyaz ve düz bir kumaş türüdür.

Yorganların desen uygulanan yüzünde günlük kullanılacak yorganlarda basma kumaş, çeyizlik dikilen yorganların yüzünde parlak görünümlü deri saten kumaş kullanılmaktadır. Saten kumaş pahalı ve leke tutması nedeniyle satene göre daha uygun fiyatlı, leke tutmayan sentetik özelliğe sahip deri saten kumaş tercih edilmektedir (Bkz. Fotoğraf 4).

Yorgan Dikim Aşamaları

Yorganın tek kişilik ya da çift kişilik olmasına göre ebadı belirlenerek dikiş payı da göz önüne alınarak kumaş biçilmektedir. Üç tarafından birleştirilen yorgan astarının içine dolgu malzemesi yerleştirilip yorgan sopasıyla dövülerek eşit bir şekilde dağılması sağlanmaktadır. İç malzemesi yerleştikten sonra açık kalan kısım dikilerek kapatılmaktadır. Bu dikişe ağız dikişi denilmektedir. Tekrar sopayla dövülen yorganın iç malzemesinin düzgün yerleşmesi sağlanmaktadır. İç malzemenin kaymasını engellemek için astar ve dolgu malzemesi teyel dikişiyle sabitlenmektedir. Uzun kenardan 20 cm içeriden atılan teğel dikişi ile çerçeve oluşturulmaktadır. Kenar dikişi ise 10 cm daha içeriden yapılarak “Çubuk” denilen dikişle yorganın kenarlarında iç dolgu malzemesinin kalması sağlanmaktadır. Desen uygulanacak yorganların astarı hazırlanırken yüzünde saten ya da deri saten parlak görünümlü kumaşlar biçilerek alt yüzüyle üç kenarından birleştirilmekte, iç dolgu malzemesi yerleştirildikten sonra dövülerek aynı işlem basamakları uygulamaktadır. Ağzı dikilerek kapatılan yorganın yüzüne karar verilen desen, kalıplarla ve tebeşir kullanılarak çizilmektedir. İplikle, iç dolgu malzemesi ve astar birlikte dikilerek desen oluşturulmaktadır (Bkz. Fotoğraf 5, 6). Desen oluşturulurken oyulgama tekniği uygulanmaktadır. Oyulgama tekniğinde iplik bir alt bir üste alınarak yapılan dikiş türüdür. Sık dikiş için eski Türkçede “Kadhıgmak”, “Kadhımak”, “Kıyılamak” birleştirme anlamına gelen kelimelerle günümüzde hâlâ kullanılan “Sırımak” kelimesi kullanılmaktadır. Dikim işlemi bittikten sonra sopayla yorgan dövülerek iç dolgu malzemesinin daha iyi yerleşmesi sağlanmaktadır (Bkz. Fotoğraf 7).

Yorgan Desenleri 

Aksaray yorganlarında kullanılan desenler oldukça zengindir. Ustaların yüzeye uygulayacakları deseni kendileri belirlediği gibi alıcıda seçebilmektedir. Aksaray yorgan desenleri bitkisel, geometrik, hayvan figürlü olmak üzere üç gruba ayrılmaktadır. Bitkisel desenler; yonca, papatya (Bkz. Fotoğraf 8), yapraklı çiçek, göbekli orkide, buketli zambak, muz deseni, asma, çerçeveli kabak gülü, gül, karanfil, yapraklı güz, yaprak, göbekli lale, lale, geometrik desenler; çerçeveli kurdele, baklava dilimi, göbekli köşe (Bkz. Fotoğraf 9), tavan nakışı, kare, dikdörtgen, hayvan figürlü desenler; tavus kuşu, kuş, bülbül ve gül deseni bulunmaktadır. Bu motiflere ilave olarak yelpaze, kıvrım, fiyonk ve papyon desenleri de kullanılmaktadır.

Aksaray yorganlarının kompozisyonlarında birbirini tekrarlayan desenlerin yerleştirildiği düzenlemelerin yanı sıra yorganın merkezine yerleştirilen bir motifin etrafına dizilen motiflerle yüzeyin doldurulduğu kompozisyonlarda bulunmaktadır. Yorganların yüzlerinde kullanılan renkler arasında kırmızı, yeşil, lila, altın yaldız, pembe bulunmaktadır. Aksaray yorganlarında kullanılan kumaş renklerinde açık ve pastel tonlarının tercih edildiği görülmektedir.

Ayağını yorganına göre uzat gibi atasözlerine, yorgan döşek yatmak, pire için yorgan yakmak gibi deyimlere, şiir, şarkı, manilere konu olan yorgan, kültür hayatında önemli bir yere sahip olmuştur. Düğünde, doğumda, hastalıkta göz önünde olan yorgan zamanla sanayileşmeye yenik düşmüş, yorgan diken usta sayısında azalma meydana gelmiştir. Çırak bulamamak, emeğinin karşılığını alamamak gibi sorunlar ustaları meşgul etmekte, pazar bulamama, kaliteli malzemeyi uygun fiyata alamama gibi sorunlarla ustalar baş etmek zorunda kalmaktadır. Bu ata sanatımıza dikkat çekmek, belirtilen sorunları çözmek, akademik platformlarda bu sorunları gündeme getirmek yorgan üretiminin yeniden canlandırılmasına olanak tanıyacaktır.

KAYNAKÇA

• Duman, M. (2007). Geleneksel Türk Yorgancılık Sanatı, İstanbul: Heyamola Yay.
• Ercilasun, A. B., Akkoyunlu, Z. (2015). Kaşgarlı Mahmud Dîvân-ı Lugati’t-Türk, Ankara: Türk Dil Kurumu Yay.
• Işık, B. (2020). “4 No’lu Niğde Şer‘iyye Sicili’ne Göre Aksaray’ın Sosyal, Hukukî, Ekonomik ve İdarî Tarihine Dair Bazı Tespitler”, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Aksaray: T.C. Aksaray Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İslâm Tarihi ve Sanatları Anabilim Dalı.
• Kılıç Karatay, S., Sert, E. (2018). Aksaray El Sanatları, Ankara: Aksaray Valiliği Kültür ve Turizm Müdürlüğü Yay.
• Kılıç Karatay, S. (2018). “Aksaray İli Yorgancılık Sanatı”, International Symposium on Innovative Approaches in Scientific Studies, April 11-13, Kemer-Antalya, Turkey, 449-455.
• Koyuncu Okca, A., Elibol Tüfekçi, A., Erten, G. (2020). “Kaybolmaya Yüz Tutmuş Kültürel Miras: Yorgancılık Mesleğinin Değişim ve Dönüşümü”, Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi, Cilt:7 / Sayı:3, Eylül, 1758-1781.
• Kömürcü, G. (2005). “Konya ili Yorgan İşçiliğinin Bugünkü Durumu”, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Konya: T.C. Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü El Sanatları Eğitimi Ana Sanat Dalı Dekoratif Ürünler ve Çiçek Eğitimi Sanat Dalı.
• Küçükkurt, Ü. (2019). “Afyonkarahisar Yorganlarının Teknik, Desen ve Kompozisyon Özellikleri”, Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 21 (3), 1014-1027.
• Ünal, O. (2013). Yorgan Kitabı, İçinde: Yastık ve Yorgan Kelimelerinin Kökeni (Ed: E. G. Naskali), Ankara: Kitabevi Yay., 175-183.
• Sarıtaş S. (2013). Yorgan Kitabı, İçinde: Balıkesir Merkezde Yorgancılık (Ed: E. G. Naskali), Ankara: Kitabevi Yay., 75-84.
• Yardımcı, N. (2008). “Ankara El İşi Yorganları Üzerine Bir Araştırma”, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Ankara: TC. Gazi Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü El Sanatları Eğitimi Anabilim Dalı Geleneksel, Türk El Sanatları Eğitimi Bilim Dalı.
• Yardımcı, N. (2013). Yorgan Kitabı, İçinde: Ankara’da Yorgancılık (Ed: E. G. Naskali), Ankara: Kitabevi, 5-61.

Madde Yazım Bilgileri
Yazar: Dr. Öğr. Üyesi Ülkü KÜÇÜKKURT

Anahtar Kelimeler: Yorgan, Pamuk Yorgan, Yün Yorgan, Yorgan Desenleri, Aksaray.