Gelveri Çanak Çömleği
Seramik, Çömlekçilik
Gelveri buluntu topluluğu, arkeoloji dünyasına ilk kez tanıtıldığı 1956 yılından bu yana, sürekli olarak M.Ö. 5.binyıl Balkan kültürleriyle karşılaştırılmış ve ilişkilendirilmeye çalışılmıştır. Bu durumun birçok sebebi bulunmaktadır. Öncelikle, yerleşme 1956 yılında keşfedildiğinde Anadolu’nun tarih öncesi hakkındaki bilgiler oldukça sınırlıydı. Buna karşın, Balkanlardaki kazı ve araştırma sayısı ellinin üzerindeydi. Yerleşme hakkındaki bilgiler, U. Esin tarafından 1991 yılında gerçekleştirilen ilk sistematik sondaj çalışmalarına kadar yalnızca B. Tezcan tarafından yayınlanan iki adet bezemeli kâseyle sınırlıydı. Söz konusu iki kâsenin tek yakın benzerleri de yalnızca Balkanlardan bilinmekteydi. Bunun doğal sonucu olarak dönemin bilim insanları, Gelveri malzemesini Balkan kültürleriyle ilişkilendirmişlerdir. U. Esin, doksanlı yılların başında ilk kez Gelveri’nin Anadolu kültürleriyle ilişkisini ortaya koymuş; fakat en yakın benzerlerinin yine Balkan Kültürlerinde aranması gerektiğinin altını çizmiştir (Bkz. Fotoğraf 1).
M.Ö. 6000-5500 yılları arasında (İlk Kalkolitik Dönem) bugünkü Güzelyurt-Yüksek Kilise’nin yamaçlarında yerleşmiş olan tarih öncesi dönem topluluğu tarafından üretilen, kendine özgü bezeme motifleriyle bilinen çanak çömlek geleneğidir. Makroskopik yöntemlerle ayırımı gerçekleştirilen Gelveri çanak çömleğinin tamamı el yapımıdır. Yerleşmenin hemen yakınında, hâlen işletilmekte olan kaolin yatakları bulunmaktadır. Günümüz Güzelyurt ilçesinin güney-güneybatısında kalan yüksek bağlık arazide ise çömlekçilerin altmış yıllarının ortalarına kadar kullandıkları, özlü ve özsüz olarak tanımladıkları kırmızı yanışlı kil yatakları bulunmaktadır. Bunlardan özlü olarak tanımlanan koyu renkli olanına orman toprağı denilmektedir. Özsüz olan ise beyaz renkli bir kildir. Bu yapımların hamurları, özlü ve özsüz kilin bire bir oranında katılmasıyla hazırlanmıştır. Kaynak ve hamur analizleri için Gelveri malzemesi üzerinde henüz herhangi bir çalışma gerçekleştirilmemiştir. Bu nedenle parça kesitlerinde gözlemlenen mineral kökenli parçacıkların, kilin doğal kirleticilerinden mi olduğu, ya da hamura sonradan mı eklendiği anlaşılamamıştır. Buna karşılık bitkisel katkıların, çömlekçi hamuruna sonradan eklendiği düşünülmektedir. İngilizcede “inclusion” tanımlaması doğal olarak kil içinde mevcut organik ve inorganik parçacıklar için, “temper” tanımlaması ise kilin, ya da elde edilmek istenen hamurun özelliklerine bağlı olarak hamura dışarıdan eklenen organik ve inorganik parçacıklar için kullanılmaktadır. Kil kaynaklarında biriken organik parçacıkların genellikle çok küçük boyutta oldukları bilinmektedir. Gelveri çanak çömlek hamurlarındaki organik parçacıkların iri boyutta oldukları gözlemlenmiştir. Türkçede bu ayrım yapılamadığı için hamurlar içinde bulunan tüm kirleticiler “katkı” olarak nitelendirilmektedir.
Malzeme üzerinde yapılan istatistiksel çalışmalar, Gelveri çanak çömleğinin kendi içinde hamur hazırlama ve fırınlama gibi imalat teknolojileri açısından çok fazla çeşitlilik barındırmadığını ve bu anlamda belli başlı hamur grupları çerçevesinde, kendi içinde bir standarda sahip olduğunu göstermiştir. Bitki katkının yoğunlukla kullanıldığı (Baskın Bitkiselliler) ve mineral katkının yoğunlukla görüldüğü (Baskın Mineralliler), iki ana hamur grubunu oluşturmaktadır. Bununla birlikte, her iki ana grupta da değişik oranlarda ve boyutlarda diğer katkı türlerine de rastlanılmaktadır. Ayrıca ele geçen neredeyse bütün parçaların, oksijen devinimi düzensiz bir ortamda pişirildiği ve bunun sonucu olarak siyah renkte öze sahip oldukları anlaşılmıştır. Bu grupların hiçbirinde boya bezemeye rastlanılmamış; ancak ayrışıklar içinde çok az sayıda astarlı yüzeyler gözlemlenmiştir. Gelveri çanak çömleği içindeki bezekli parçalar ise ister baskın mineral hamurlu olsun, ister baskın bitkisel hamurlu olsun aynı yapım teknikleriyle imal edilmişlerdir. Çanak çömlek üzerinde izlenen bezemelerin tümüne yakını, birbirine paralel kıvrımlı hatlardan oluşmaktadır. İçleri olasılıkla beyaz dolgulu bu spiral bezekler oluk, baskı, noktalama gibi tekniklerin tek tek ya da bir arada uygulanmasıyla oluşturulmuştur. Kabartma bezemeli parçaların sayısı ise çok enderdir.
Gelveri çanak çömleği mal grupları, “Baskın Mineralliler” ve “Baskın Bitkiselliler” olmak üzere iki ana grup altında toplanmıştır. “Baskın Mineralliler”, mineral katkı oranının yoğunluğuna bağlı olarak pekişmiş hamurludur. “Baskın Bitkiselliler”de ise hamur gevşek görünümlüdür. Bu ana başlıkların altında, kaplara uygulanan yüzey işlemleri ve parçaların özellikleri göz önünde bulundurularak “Özenli” ve “Kaba” yapımlar olmak üzere, iki alt ayrıma gidilmiştir. Özenli yapım kapsamında ele alınan parçalar, “özenli” sıfatını yüzeylerine uygulanan açkıdan dolayı almıştır. Kaba yapımlar ise açkısız, bezemesiz ve genellikle kalın cidarlıdır. Gelveri çanak çömleğinin mal grupları bu aşamaya kadar indirgedikten sonra, yerleşmeye özgü bezeme motiflerini yansıtan “Bezekliler” ve “Yalın bırakılmışlar” olmak üzere iki alt grup daha oluşturulmuştur. Tamamı açkılı dış yüzeye sahip olan bu gruba ait parçaların üzerlerindeki açkının niteliğine bağlı olarak bir alt ayrıma gidilmesi gerekli görülmemiş, Bezekli ve Yalın mallar üzerinde görülen açkının parlaklığı ve tekniği gibi etmenlere bağlı kıstaslar, istatistiksel verilerle oluşturulan tablolarla göz önüne serilmiştir. Mal gruplarının kendi içlerindeki varyasyonları, istatistiksel veriler ışığında irdelenerek ayrıntılı bir şekilde sınıflandırılmıştır. Bu iki ana mal grubu dışında, Gelveri Kültürüne yabancı özellikleri barındıran, az sayıda çanak çömlek de “Ayrışık Mallar” olarak adlandırılmıştır.
Gelveri çanak çömleğinin %58’ini “Baskın Mineral Hamurlu Mallar” oluşturmaktadır. Mika ve kalsit parçacıkları bu gruba ait hemen hemen tüm parçaların hamurlarında yer alırken kum ve taşçık katkı daha az görülmektedir. Bu gruba ait parçalar daha sık dokulu ve ele daha ağır gelen parçalardır. “Baskın Mineralliler”de hamur rengi genellikle portakal ya da kırmızımsı koyu kahve tonlarındadır. “Baskın Mineral Hamurlu Mallar”, kendi içinde özenli ve kaba olmak üzere ikiye ayrılmaktadır.
Baskın bitkisel hamurlu mallar Gelveri çanak çömleğinin % 42’sini oluşturmaktadır. Bu gruba ait parçalar baskın mineral hamurlu mallara nazaran daha gevşek dokulu ve hafiftir. Hamurlarının renklerinde yine baskın mineralli hamurlarda olduğu gibi portakal rengi ağırlıktadır. Bunun yanında, açık kahverengi ve kırmızımsı kahverengi örnekleri de mevcuttur. “Baskın Bitkisel Hamurlu Mallar” yüzey işlemlerine uygulanan farklılıklardan dolayı iki kategori altında incelenmiştir. Yüzeyleri açkılı ya da bezekli olan parçalar “özenli mallar”, açkısız olan parçalar ise “kaba mallar” olarak sınıflandırılmıştır.
Gelveri çanak çömlek buluntu topluluğu içerisinde, müzeye temsil edilen bir adet kâsenin haricinde tüm kap bulunmamaktadır. Biçimsel sınıflandırma form veren, ağızdan karına ya da dipten karına kadarki bölümleri ele geçen parçalar üzerinden yapılmıştır. Bunun yanı sıra tüme yakın diyebileceğimiz az sayıda örneğin de önemli katkısı olmuştur. Tiplerin yoğunluk oranları da biçim veren parçalar üzerinden hesaplanmıştır. Parçaların kırılma olasılıkları cidar kalınlığına, fırınlanma kalitesine ve depolandıkları ortama bağlı olarak değiştiğinden, elde edilen yüzdeler gerçeği tam olarak yansıtmayabilse de genel bir fikir vermektedir. Gelveri çanak çömleğinin bütününe bakıldığında, biçim çeşitlemesinin sınırlı olduğu ve tanımlanan biçimlerin tekrar ettiği dikkati çeker. Biçimsel sınıflandırma oluşturulurken bu özellik göz önünde tutularak kapların olası işlevlerini temel alan bir ayrıma gidilmiştir. Gelveri çanak çömleğinin kap formları işlevlerine göre; tabaklar, kâseler, çanaklar, çömlekler, kovamsılar ve kutular olmak üzere altı ana gruba ayrılırlar. Bu formlara ek olarak minyatür kaplar, dipler ve kulplar da sınıflandırmanın içinde yer almaktadır. Bunların yanı sıra yerleşmenin kap repertuvarına yabancı diyebileceğimiz, “ayrışık formlar” olarak adlandırılan bir grup daha oluşturulmuştur.
Ağız çapının genişliği, kabın yüksekliğinden ve karın çapından az olan parçalar, çömlek olarak adlandırılmıştır. Gelveri form örneklemesinin %45’ini çömlekler oluşturmaktadır. Söz konusu çömleklerin sınıflandırılmasında sınırlı sayıda ele geçen, ağız ve gövdenin bir bütün oluşturduğu parçaların yanı sıra gövde parçaları da dikkate alınmıştır. Bunun sonucunda, Gelveri çömleklerinin tamamının boyun başlangıcında daralarak ağza doğru dışa dönerek açılan güdük, kısa ya da uzun boyunlu oldukları anlaşılmıştır. Çömleklerin kendi içinde sınıflandırılması, ağız çaplarının genişliği ve kap boynunun ağıza doğru yaptığı açı göz önünde bulundurularak gerçekleşmiştir. Bilindiği üzere ağız çaplarının genişliği, çoğunlukla kabın büyüklüğüyle doğrudan orantılıdır. Gelveri çömleklerinin ağız çaplarının genişliğinin genellikle 22-26 cm arasında değiştiği anlaşılmıştır. Gelveri’nin “standart çömlek”leri de denilmektedir. Çap genişlikleri 26 cm’nin üzerinde olan çömlekler sayıca daha azdırlar.
Ağzın boyuna yaptığı açıya bağlı olarak da bir ayrıma daha gidilerek sınıflandırma zenginleştirilmiştir: Dik ve dike yakın açıyla dışa açılanlar, geniş açıyla dışa açılanlar ve çok geniş açıyla dışa açılanlar.
Gelveri çanak çömleğinin mal grupları ve tipolojik özellikleri bir arada ele alındığında birtakım özelliklerin ön plana çıktığı anlaşılmaktadır. Çanak çömleğin tamamı astarsız ve boya bezemesizdir. Hamurların tamamı özlüdür ve içerikleri arasında keskin farklılıklar gözlemlenmemektedir. Bu durum, Gelveri çanak çömleğinin mal grubu çeşitlemesini sınırlandırmıştır. Tamamı monokrom olan malzemenin yüzey işlemlerindeki farklılıklara karşılık biçim çeşitlemesi çağdaşı diğer yerleşmelerle kıyaslandığında çok kısıtlıdır. Gelveri çanak çömleğinde kap formlarıyla yüzey işlemleri arasında birtakım tutarlılıklar da tespit edilmiştir. Örneğin; tabaklar ve kovamsıların iç yüzeyleri açkılıyken, dış yüzeyleri tarazlanmış ya da herhangi bir işlem görmeden kabaca bırakılmıştır. Bezemeli parçalar ise birkaç istisna dışında, tamamen dış yüzeyi açkılı kâselerle sınırlıdır. Kâselerin ve kutuların tamamı açkılıyken, çömleklerin neredeyse tamamı açkısızdır. Yukarıda bahsedilen genel sonuçlardan yola çıkarak Gelveri çanak çömleğine ve dolayısıyla Gelveri Kültürüne ait tekrar eden bazı karakteristik öğeler saptanmıştır. Malzemenin içinde az sayıda tespit edilen; fakat tarihleme açısından önemli olabilecek ayrışık öğeler, karakteristik öğelerle beraber, karşılaştırmalara zemin olacak şekilde sınıflandırılmıştır.
Karakteristik Öğeler; Gelveri tarzı oluk bezekler, dış yüzeyi tarazlı örnekler, kovamsılar, dışa dönük ağızlı, boyunlu çömlekler, hafif omurgalı kaseler, S profilli kaseler, nadir kulp kullanımı.
Ayrışık Öğeler; ayrışık mallar, kutular, kaideli dipler, kabartma bezeme, impresso bezeme.
KAYNAKÇA
- Esin, U. (1993). Gelveri-Ein Beispiel für die Kulturellen Beziehungen zwischen Zentralanatolien und Südosteuropa während des Chalkolithikmus. Anatolica XIX.
- Özbudak, O. (2012). Kapadokya MÖ 6. Binyıl Kronolojisinin Kayıp Halkası: Gelveri Çanak Çömleği Üzerine En Son Çalışmalar. Colloqium Anatolicum XI.
- Özbudak, M. O. (2010). Gelveri Kültürü. Yüksek Lisans Tezi. İstanbul Üniversitesi, İstanbul.
- Rice. P. M. (1978). Pottery Analysis. Chicago: The University of Chicago Press.
- Tezcan, B. (1958). Aksaray Çevresinden Derlenen Eserler. Ankara: Belleten, XXII.
Madde Yazım Bilgileri:
Yazar: Arş. Gör. Dr. Mehmet Ozan ÖZBUDAK
Anahtar Kelimeler: İlk Kalkolitik Dönem, Tarih öncesi Arkeolojisi, Tarih öncesi Çanak Çömlek Yapımı, Gelveri Kültürü.
