Dokuma (Istar) Tezgâhı
El Sanatlarında Kullanılan Araç ve Gereçler
İnsan vücudu diğer canlılar gibi post, tüy, pul gibi kendilerini yalıtan özelliklerle kaplı olmadığı için yaşadığı çevreden güneş, sıcak, soğuk, rüzgâr gibi olumsuz hava koşullarından kolaylıkla etkilenmektedir. Bu nedenle insanlar post, keçe, düğüm, örme ve dokuma gibi tekstil teknikleriyle oluşturulmuş dokusal yüzeyler oluşturmuş ve kullanmışlardır. İnsanın çevresindeki nesneler, doğal ve kültürel süreçlerle oluşturulmuştur. İnsan için üretim, daima bir deney olmuş ve ilk aletleri doğanın verdikleri ile sınırlı kalmıştır. İnsan zamanla elini ustalaştırmış; gereksinim, içgüdü ve bilinci doğrultusunda elini alet olarak kullanmıştır. İnsan teknik olarak teknolojideki ilerlemeyle araç ve gereçlere yönelmiştir.
Dokuma sırasında çözgü tellerinin birbirlerine paralel hâlde gerginliğini oluşturmak, bu çözgülerin gruplar hâlinde hareket etmesini sağlamak ve açılan ağızlıktan atkı ipliklerinin geçirmek için çeşitli dokuma türlerinde, birbirinden çok farklı araç, gereç ve tezgâh kullanılmıştır. Geleneksel dokumalar yapıldıkları tezgâhlara göre incelenirse; kirkitli, mekikli ve özel yapıda yapılmış dokumalar olduğu görülür. Kirkitli dokumalar; halı, kilim, cicim, sumak, zili olmak üzere kirkitle atkılarının sıkıştırıldığı dokumalardır. Anadolu’daki kirkitli dokumalar, ıstar/mazman, sarma, germe, üçayak/kondugöçtü tezgâhlarda dokunmaktadır. “Istar Tezgâhı, kolay taşınabilir olması ve pratik kurulumunun yapılması açısından göçebe yaşamına uygun, göç sırasında her yere kurulabilecek basit bir dokuma tezgâhıdır”. Anadolu’da halk arasında bu tezgâhlara “Istar” ya da “Istar Tezgâh” adı verilmektedir.
Istar tezgâhının Anadolu’da Antikçağ kültüründeki Tanrıça İştar ile olan isim benzerliği de dikkat çekmektedir. Ayrıca İştar’ın Anadolu’da Ana Tanrıça Kybele/Kibele yerine geçen isimlerden olduğu da bilinmektedir.
Istar taşınması ve kurulması kolay, pratik, dikey çözgü sistemli dokuma tezgâhıdır. Dikey çözgü sistemli tezgâhlarda dokunan dokumada kullanılacak çözgüler, birden fazla dokuma yapılabilmesi için istenilen uzunlukta olacak biçimde farklı yerde çözülerek tezgâha aktarılır. Istar tezgâhı temel olarak iki levent ve iki yan ağaçtan oluşmaktadır. Üst levente çözgüler, alt levente ise dokunan dokuma sarılmaktadır. Istar tezgâhta dokumaya alt bölümden başlanmaktadır. Dokuma yükseldikçe sık sık alt levente sarılır ve dokuyucunun kollarını yukarı doğru kaldırarak yorulması engellenir. Ancak dokuyucu dokumasını kontrol etmek istediği zaman tezgâhtaki çözgüleri gevşeterek alt levente sarılı dokumayı açarak görebilir (Bkz. Çizim 1).
Yan ağaçlar, tezgâhın denge ve leventlerin destekleri olarak görev yapmaktadır. Yan ağaçlar üzerinde üçgen tırtıklı girintiler, dokumada ön ve arka çözgüleri gruplar hâlinde hareket ettirmek ve gücüleme işleminin yapıldığı gücü ağacının yerini değiştirmede ve çözgülerin gerdirilmesini sağlamak için kullanılan urganların geçirilmesinde kaymayı engelleyici dişler/ tırtıklı girintiler olarak kullanılmaktadır. Istar tezgâhta gerdirme işleminde fren olarak kullanılan iki kol ise ahşap malzemelidir.
Istar tezgâhı, göçebe Anadolu insanı için temel eşyalarından biridir. Yan ağaçlar duvara dayalı ya da toprağa gömülür. Belirli uzunluktaki çözgülerin gerginliği alt leventin (bazı) sabitleştirilip üst leventin burgu ağacı ile döndürülüp istenilen gerginlik elde edildiğinde, yan ağaçlardaki dişlere iple bağlanarak sağlanır. Dokuma ağızlığı, çubukla çaprazlanan çözgülerin gücülenmesi ile açtırılır. Dokuma ilerledikçe üstteki burgu ağacı gevşetilip dokuma alt levente sarılır (Bkz. Fotoğraf 1).
Istar tezgâhı, göç sırasında kolaylıkla parçalara ayrılarak rahatça taşınmaktadır. Yazın yaylalara çıkan göçebe Yörük ve Türkmenler, tezgâhlarını açık havada kurmayı tercih etmektedirler. Istar tezgâhın tek zorluğu, zaman içerisinde ahşap kuruduğu ve hareket ettiği için bazı tezgâh parçalarında yamulmalar olmaktadır. Dokuyucu, ıstarındaki hatayı bildiği için ona göre hareket etmekte ve hatasız dokumalar yapmaktadır.
KAYNAKÇA
- Atlıhan, Ş. (2011). “Anadolu’da Kilim Geleneği”, 18.-19. Yüzyıl Anadolu Kilimleri Gülgönen Koleksiyonu, İstanbul: Vehbi Koç Vakfı Yay., 32-76.
- Eröz, M. (1991). Yörükler. İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yay.
- Komisyon (1985). Mut ve Çevresinde Milli Sanatlarımız (Istar Dokuma). Ankara: T.C. Milli Eğitim Gençlik ve Spor Bakanlığı Yay.
- Uğurlu, A. (1983). Geleneksel El dokumalarında Görsel Değerlerin Kullanımı ve Oluşum Biçimlerinin İrdelenmesi. Sanatta Yeterlik Tezi. İstanbul Devlet Güzel Sanatlar Akademisi, İstanbul.
- Uğurlu, A. (1985). Antik Çağ Anadolu Dokuma Sanatı. İlgi Dergisi (43): 11-17.
- Uğurlu, S. S. (2018). Geleneksel Tekstil Teknikleriyle Yeni Sanatsal Çalışmalar. Sanatta Yeterlik Tezi. Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi, İstanbul.
- Yalman, A. R. (1993). Cenup’ta Türkmen Oymakları C. I-II. Ankara: Kültür Bakanlığı Yay.
Madde Yazım Bilgileri
Yazar: Dr. Öğr. Üyesi Servet Senem UĞURLU
Anahtar Kelimeler: Istar, Istar Tezgâhı, Dokuma, Anadolu, Halı, Kilim.
