AKSARAY KENTİNDEKİ KONUT DIŞI CUMHURİYET DÖNEMİ SİVİL MİMARLIK YAPILARI VE ÖZELLİKLERİ
1.GİRİŞ
Aksaray ili, Orta Anadolu’nun merkezi konumunda, Ankara-Adana, Konya-Kayseri karayolu üzerinde bulunmaktadır. Aksaray, Kuzeydoğu’da Nevşehir, Kuzeybatı’da Ankara, Güneydoğu’da Niğde ve Güneybatı’da ise Konya ili ile çevrilidir.
Şekil 1. Aksaray İl Haritası (Konyalı, 1974)
Şekil 2. Aksaray İl, İlçe Sınırları ve Komşuları (Akbulut, 2007)
– Konyalı İ. H. (1974), Aksaray Tarihi.
– Akbulut Ç. D. (2007), Aksaray Kenti Açık-Yeşil Alanlarının Nitelik ve Nicelik Yönünden Değerlendirilmesi, Yüksek Lisans Tezi, Selçuk Üniversitesi, Konya.
Aksaray ilinin geleneksel mimari özelliklerinin kendine has bir üslup özelliği gösterdiği görülmektedir. Bunun yanı sıra kullanılan malzemenin de coğrafya ile uyumlu olması farklı alanlarda mimarisinin zengin olmasını sağlamıştır. Özellikle geçmiş yıllardaki sosyo-ekonomik ve toplumsal yapısı; plan, mimari ve iklim özellikleri, kullanılan malzeme ile kendine özgü bir yapılaşmanın oluştuğu buna bağlı olarak da Aksaray ilinin zengin bir kültür mirasının ortaya çıktığı görülmektedir.
Zengin ve uzun bir tarihi geçmişe sahip olan Aksaray, Türk mimarisinin güzel örneklerinin yer aldığı önemli bir kültürel merkezdir. Anadolu Selçuklu ve Beylikler dönemine ait taş işçiliğinin ön plana çıktığı güzel eserler görmek mümkündür. Şehrin merkezindeki tarihi Ulu Camii ve çevresi boyunca oluşan mahallelerde yer alan taş malzemenin kullanıldığı evler görülmeye değer yapılar olarak karşımıza çıkmaktadır. Kültür envanterini incelediğimizde cami, türbe vb. dini yapılar, medrese, okul, kütüphane gibi eğitim yapıları, yapıldığı dönemin özelliklerini yansıtan konak yapıları ve tüm bunların yanı sıra Cumhuriyet dönemi mimari özelliklerini taşıyan kamu binaları gibi zengin bir kültürel varlığa da sahip olduğunu görmekteyiz.
2. MATERYAL VE YÖNTEM
Bu çalışmanın kapsamını Aksaray ilinin tarihi kent merkezinde bulunan ve tescilli kültür varlıkları listesinde olan konut dışı Cumhuriyet Dönemi sivil mimarlık yapıları oluşturmaktadır. Geleneksel kent dokusuna ait haritalar, eski ve yeni fotoğraflar, yapılara dair Aksaray Belediyesinden temin edilen bilgiler çalışmanın temel materyallerini oluşturmaktadır.
Çalışmada literatür ve saha araştırmasından oluşan iki aşamalı bir yöntem kullanılmıştır. Literatür araştırması aşamasında; eski fotoğraf ve bilgiler için Mustafa Fırat Gül’ün kitabı incelenmiş olup ayrıca farklı kaynaklardan yapılara ait yazılı ve görsel bilgilere de ulaşılmıştır. Çalışmanın saha araştırması bölümünde ise yapıların mevcut durumunu gösteren fotoğrafları hazırlanmış ve elde edilen bulgulara göre belirlenen konut dışı Cumhuriyet Dönemi sivil mimarlık yapılarının genel karakteristikleri, plan ve malzeme özellikleri tanımlanmıştır.
3. KAYNAK ARAŞTIRMASI
Aksaray Valiliği İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü tarafından 2010 yılında hazırlanmış olan “Aksaray Kültür Envanteri” isimli çalışmada Aksaray ili ve ilçelerinde kültürel değere sahip tescilli yapıların bilgi, belge ve fotoğrafları yer almaktadır.
Bediha Uğur’un 2013 yılında yapmış olduğu “Tarihi Süreç İçerisinde Aksaray” isimli yüksek lisans tez çalışmasında Aksaray ve il içerisinde yer alan yapılar hakkında bilgilere yer verilmektedir.
Mustafa Fırat Gül’ün 2011 yılında hazırlamış olduğu “Eskimeyen Aksaray Fotoğrafları” adlı çalışmasında Aksaray’ın tarihini yansıtan fotoğraflara yer verilmektedir.
Mustafa Fırat Gül’ün 2012 yılında yapmış olduğu “Aksaray Azmi Milli Türk Anonim Şirketi” isimli yüksek lisans tez çalışmasında Aksaray’ın iktisadi anlamda kalkınmasına ve sosyalleşmesine etkisi olan Azmi Milli T.A.Ş. hakkında bilgiler yer almaktadır.
Zekai Erdal’ın 2014 yılında yapmış olduğu “Aksaray’da Türk Devri Mimarisi” isimli doktora tez çalışmasında Aksaray’da yer alan farklı türlerdeki Türk Devri yapıları hakkında bilgiler verilmektedir.
4. ARAŞTIRMA BULGULARI
- Tarihsel Süreç İçerisinde Aksaray
Anadolu’nun önemli şehirlerinden biri olan Aksaray, tarihin çok eski dönemlerinden bu yana farklı kültürlerdeki insan topluluklarına ev sahipliği yapmış, pek çok devleti bünyesinde barındırmış ve çeşitli mücadelelere tanıklık etmiştir.
Ian Tudd’un Aşıklı-Höyük kazıları Aksaray tarihinin M.Ö. 7000 yılına kadar dayandığını ve çanak çömlek öncesi (aberaöik) bir yerleşim yeri olarak kullanıldığını ortaya koymaktadır (Yurt Ansiklopedisi,1983).
M.Ö. 1. ve 2. yüzyıllarda Anadolu’da güçlü bir hâkimiyet kuran Hititler uzun bir süre Aksaray ve çevresinde de hâkimiyetlerini devam ettirmişler çeşitli faaliyetlerde bulunmuşlardır. Telepinus Fermanı’nda bu dönemin siyasi olaylarıyla ilgili bilgilere yer verilmektedir. Zaman içerisinde gücünü kaybeden Hititlerin yerini Asurlu hâkimiyeti almaya başlamıştır. Aksaray Acem Höyük’te büyük çapta bir iskân hareketi görülmüştür.
Hitit ve Asurlu hâkimiyeti sonrasında Lidyalılar, Persler, Bizans, Selçuklu, Karamanoğulları ve Osmanlı gibi pek çok devletin de hâkimiyetine girmiştir. 1077 yılında Selçuklu devletinin kontrolünde olan Aksaray, ticaret yollarının önem kazanması ve bu yollar üzerinde yer alması nedeniyle şehrin önemini giderek arttırmıştır. Bu dönem pek çok kervansaray yaptırılmıştır. II. Kılıç Arslan devrinde de cami, kervansaray, bedesten gibi dini ve ticari yapıların inşasına devam edilmiştir.
Anadolu Selçuklu Devleti sonrasında Ankara Savaşı ile şehir Karamanoğulları hâkimiyetine girmiştir. Karamanoğulları devrinde de imar faaliyetleri devam etmiştir. 1920 yılında il olan Aksaray 1933 yılına kadar il olarak devam etmiş ancak bu tarihte Niğde’ye ilçe olarak bağlanmıştır. 15.06.1989 tarihine kadar Niğde’nin ilçesi olarak devam eden Aksaray, bu tarih itibariyle yeniden il olmuştur.
- Cumhuriyet Döneminde Aksaray
Cumhuriyet’in ilan edilmesiyle başta Ankara olmak üzere tüm yurtta başlayan imar faaliyetlerinden Aksaray ilinin de etkilendiği görülmektedir. Fakat bu yıllarda Kurtuluş Savaşı sonrasında maddi manevi tüm varlığıyla destek olan halkın maddi anlamda sıkıntı içerisinde olduğu bilinmektedir. Ancak tüm bunlara rağmen Aksaray kentinin gelişmesi için halk elinden geldiğince yardımcı olmaya çalışmıştır. Cumhuriyet’in ilk yıllarında yapılan bu yapılara baktığımızda öncelikle Cumhuriyet Dönemi mimari karakteristiğinin görüldüğü konak yapıları; valilik binası, maliye ve adliye binaları gibi idari yapılar; Aksaray Lisesi, Aksaray Kütüphanesi ve tiyatro binası gibi sosyo-kültürel yapılar; dönemin en önemli yapılarından olan ve ekonomik anlamda hem ülkemize hem de Aksaray iline en büyük katkıyı sağlayan Azmi Milli Un Fabrikası karşımıza çıkmaktadır. Kentin kimliğini oluşturan bu yapılar tarihi kent merkezinde konumlandırılmıştır.
- Cumhuriyet Dönemi Mimarlığı (1920-1950
1908 yılında II. Meşrutiyet’in ilanı ile ortaya çıkan 1910-1930 yılları arasında Türk mimarlığında etkili olan, milliyetçiliğin mimariye yansıma şekli olarak karşımıza çıkan döneme I. Ulusal Mimarlık Akımı süreci denilmektedir. 19.yy’da etkili olan Batı’ya yönelik mimarlığın bu dönemde tam tersi bir şekilde Türk mimarisine özgü ögelerin ön planda olduğu görülmektedir. Akımın öncüleri olan Mimar Kemalettin ve Mimar Vedat, Cumhuriyet’in ilk yıllarına kadar bu üslubu devam ettirmişlerdir. Amaçları ise Türk mimarlığının oluşturulması aşamasında yabancı etkilerden uzak ulusal bir akım ortaya koymaktır.
Cumhuriyet’in ilk yıllarında da ulusal mimarlık akımının devam ettiği görülmektedir. Bunun sebebi olarak ise bu dönemde yetişen mimarların dönemin en önemli eğitim kurumları olan Sanayi-i Nefise Mektebi ve Mühendis Mektebi’nde eğitim almış olmaları ve buradaki eğitimin de bu anlayışa yönelik olmasındandır.
Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluşu ile başlayan imar faaliyetleri başta Ankara olmak üzere yurdun dört bir yanına zamanla yayılmıştır. Öncelikle Kurtuluş Savaşı sonrasında ortaya çıkan konut ihtiyacının karşılanması ve kentleşme çalışmalarının arttırılmasına olanak sağlanmıştır. 1930 sonrası dönemde ise kamu yapılarının tamamlanması için birçok yerli ve yabancı mimar bu konudaki çalışmaları ile ön plana çıkmıştır.
1940’tan 1950’ye kadar olan süreçte ise II. Ulusal Mimarlık Akımı kendisini göstermiş özellikle bu doğrultuda geleneksel Türk sivil mimarisi olarak adlandırılan yapılardaki etkinliğini devam ettirmiştir.
Resim 1. II. TBMM Binası 1924 Ulus – Ankara, Mimar Vedat Tek (URL1)
Resim 2. Ziraat Bankası 1926-1929 Ulus – Ankara, Mimar Giulio Mongeri (URL2)
– URL1: https://tr.wikipedia.org/wiki/Aksaray, Cumhuriyet Dönemi Mimarlığı, Sivil mimari:II._TBMM_Binas%C4%B1.JPG
– URL2: http://mapio.net/pic/p-46521235/
5. AKSARAY’DAKİ CUMHURİYET DÖNEMİ KONUT DIŞI SİVİL MİMARLIK YAPILARI
Şekil 3. Aksaray Tarihi Kent Merkezi ve Yapıların Konumu
- Aksaray Lisesi
Şekil 4. Aksaray Lisesi uydu görüntüsü ve imar durumu
Resim 1. Aksaray Lisesi eski fotoğrafları (Aksaray Belediye Arşivi)
Resim 2. Aksaray Lisesi giriş cephesi ve arka giriş kapısı
Resim 3. Yapının bugünkü mevcut durumu
Abdullah Sabri Karter tarafından 1923 yılında yaptırılan Aksaray Lisesi, Cumhuriyet Dönemi mimari yapılarındandır. Bodrum dâhil üç katlı olan bu yapı dikdörtgen plan şemasına sahip olup kesme taştan inşa edilmiştir. Ön ve arka cepheleri simetrik olan bu yapının iki kenarı da simetrik olarak dışa doğru çıkmaktadır. Yapının ön cephesinde yapım tarihini gösteren kitabesi, arka cephesinde ise yaptıran tarafından yazılmış olan kitabesi yer almaktadır. Giriş kapısı üzerinde demir balkon bulunmaktadır. Bodrum kat pencereleri küçük ve üzeri sivri kemerlidir. Birinci katta bulunan pencereler dar ve yüksek olmakla birlikte tüm pencerelerin üst kısımları sivri kemer şeklinde kabartmalarla süslenmiştir. Birinci ve ikinci kat birbirinden kabartma bir kuşak ile ayrılmaktadır. İkinci katta yer alan pencereler dikdörtgen şeklindedir. Çatının tabanı beton olmuş ve tüm çatı yeniden yapılmıştır.
- Aksaray Kütüphanesi
Şekil 5. Aksaray Kütüphanesi uydu görüntüsü ve imar durumu
Resim 4. Yapının bugünkü mevcut durumu
Resim 5. Kütüphanenin giriş cephesi
Cumhuriyet Dönemi’nin ilk kütüphanesi olarak 1926 tarihinde Abdullah Sabri Karter tarafından yaptırılmıştır. Son Osmanlı mimarisi üslubunda kesme taştan inşa edilmiştir. Bodrum dâhil iki katlı olan bu yapı dikdörtgen plan şemasına sahiptir. Yapının girişi cepheden ve tek sıra merdivenlidir. Kapısının üzerinde yer alan sivri kemerin iki tarafında birer zengi düğümü motifi yer almaktadır. Bu düğümler üzerinde ise birer rozet motifi yer almaktadır. Yanlarda kemeri ve rozetleri çevreleyen dendan motifleri belirli olarak işlenmiştir.
Gömme olan giriş kısmının üzeri üçgen çatı ile kapatılmıştır. Yanlarında ise birer adet pencere mevcuttur. Kapının üst kısmı sarı ve mavi çinilerle süslenmiştir. Ayrıca yapının arka cephesinde bugün kullanılmayan ikinci bir kapı bulunmaktadır. Yapının alt katında boyutları birbiri ile aynı olan, üst kısımları ise yuvarlak kemer biçiminde pencereler yer almaktadır. Yapının üst katında yer alan pencerelerin boyutları birbirinden farklıdır. Bu pencerelerin üst kısımları sivri ve yuvarlak kemerlidir. Her kat kendi içerisinde beş bölmelidir. Tavan ve çatı ahşap malzemeden olup üzeri kiremit ile örtülmüştür.
- Adliye Binası (Valilik Ek-1)
Şekil 6. Aksaray Adliye Binası uydu görüntüsü ve imar durumu
Resim 6. Yapının bugünkü mevcut durumu
Yusuf Ziya Gülnar tarafından 1923 yılında yaptırılan Adliye Binası, Cumhuriyet Dönemi mimari yapılarındandır. Bodrum dâhil üç katlı olan bu yapı dikdörtgen plan şemasına sahip olup kesme taştan inşa edilmiştir. Yapının giriş kapısı iki sütunlu, iki yandan merdivenli olarak yapılmıştır. Katlar birbirlerinden kat silmeleri ile ayrılmaktadır.
Semerdam biçimli üst kat penceresinin üzeri beyaz zemin üzerinde mavi çini, bitkisel motiflerle süslüdür. Ön çıkma kısmı ahşap kiremit çatılı diğer kısımlar düz çatıdır. Düz çatı oyma taş korkulukla çevrilidir. İkinci kat ile üçüncü kat arasında dikdörtgen şekilli kenarları çini süslü kitabede “Adliye ve Jandarma Dairesi” yazılıdır (Aksaray Kültür Envanteri,2010).
Yapının yan ve arka cephelerindeki pencereleri dikdörtgen şekilli kenarları taş kabartma ile çevrilmiştir. İkinci katın döşemesi mozaik kaplama, üçüncü katın döşemesi ve tavanı ahşaptır. Yapı içi bölümlemeler orijinalliğini koruyamamıştır.
- Hükümet Konağı
Şekil 7. Aksaray Hükümet Konağı uydu görüntüsü ve imar durumu
Resim 7. Aksaray Hükümet Konağı eski fotoğrafı (Aksaray Belediye Arşivi)
– Aksaray Kültür Envanteri (2010), TC. Aksaray Valiliği İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, Aksaray.
Resim 8. Yapının bugünkü mevcut durumu
Resim 9. Meydandan bakıldığında yapının görünüşü
1927 yılında yapımına başlanan Hükümet Konağı 1929 yılında tamamlanmıştır. Dönemin valisi olan Yusuf Ziya Gülnar tarafından yaptırılan yapı Cumhuriyet Dönemi mimari yapılarındandır. İç sofalı ev planı şemasına benzeyen yapı, bodrum dâhil 4 katlıdır. Duvarları kesme taştan yığma olarak yapılmıştır. Yapının bodrum katı ısı merkezi, arşiv ve depolar için ayrılmıştır. İkinci katında ise girişin üzerinde büyük bir kabul salonu yer almaktadır.
Çatıdaki kütlede görülen yalancı kubbe, salonun tam üzerine gelmektedir. Bu kubbe binanın diğer kısımlarını örten çatının değişik bir şekil almış uzantısıdır. Böylece, ana kütle ile kabul salonu ve onun alt katının bulunduğu kütle arasında yalancı kubbenin de etkisiyle iç içe geçmiş kütle esprisi sağlanmıştır(Aksaray Kültür Envanteri,2010).
Cephede bulunan sütunlar Selçuklu ve Osmanlı motiflerinin yanı sıra, Dor ve İon sütun başlıklarıyla Selçuklu ve Osmanlı’nın mukarnaslı sütun başlıklarını kapsayan karma bir yapı olarak karşımıza çıkmaktadır. Yapının çatısı ise Marsilya tipi kiremit ile kaplanmıştır.
Yapı günümüzde Aksaray Valiliği binası olarak işlevini devam ettirmektedir. Zaman içerisinde binayı korumaya yönelik çeşitli basit onarımlar da yapılmaktadır.
- Maliye Binası
Şekil 8. Aksaray Maliye Binası uydu görüntüsü ve imar durumu
Resim 10. Yapının Eski Fotoğrafı (Aksaray Belediye Arşivi)
– Aksaray Kültür Envanteri (2010), TC. Aksaray Valiliği İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, Aksaray.
Resim 11. Yapının bugünkü mevcut durumu
Yusuf Ziya Gülnar tarafından 1923 yılında yaptırılan Maliye Binası, Cumhuriyet Dönemi mimari yapılarındandır. Bodrum dâhil üç katlı olan bu yapı dikdörtgen plan şemasına sahip olup kesme taştan inşa edilmiştir. Yapının giriş kapısı iki sütunlu, iki yandan merdivenli olarak yapılmıştır. Katlar birbirlerinden kat silmeleri ile ayrılmaktadır. Girişin üzerinde bulunan üst kat penceresi sivri kemerli olup üzeri çini ile süslenmiştir. Ön cephedeki çıkmanın üzeri kiremit çatılı, diğer kısımlar ise düz çatılıdır.
- Azmi Milli T.A.Ş.
Şekil 9. Azmi Milli T.A.Ş. uydu görüntüsü ve imar durumu
Resim 12. Yapının Eski Fotoğrafları (Aksaray Belediye Arşivi)
Resim 13. Yapının bugünkü mevcut durumu ve çevresi
Resim 14. Yapının arka cephesi
Resim 15. Yapının giriş cephesi
Dönemin Aksaray milletvekili Vehbi Çorakçı tarafından 1924 yılında halkın da desteğiyle ile kurulmuş Cumhuriyetin ilk un fabrikası olarak bilinmektedir. Millet iradesi ile kurulduğu için “Azmi Milli” adını almıştır. Zaman içerisinde yapıya ilaveler yapılarak halkın ihtiyaçlarının da karşılanmasına gayret edildiği görülmektedir. Bunlara baktığımızda 1926 yılında yapılan hidroelektrik santrali, 1937 yılında değirmen ve soğuk hava deposu, 1957 yılında hidroelektrik santralinin güçlendirilmesi gibi çalışmalar karşımıza çıkmaktadır.
Mimari anlamda yapıyı incelediğimizde dört katlı olduğunu görmekteyiz. Dikdörtgen plan şemasına sahip olan bu yapı kesme taştan inşa edilmiştir. Yapıda kullanılan pencereler dikdörtgen şeklinde olup iki ve üçüncü katlarda üst kısımları kemer ile geçilmiştir. Yapının son katında dışarı doğru çıkıntı yapan bir balkonu da bulunmaktadır.
Azmi Milli T.A.Ş. Un Fabrikası 2000 yılında Özelleştirme Kanunu çerçevesinde kurul tarafından Aksaray Belediyesine hibe edilmiştir. 2003 yılında ise Azmi Milli ve çevresi özel proje alanı olarak projelendirilmiştir. İhale usulü ile Zinciriye Medresesi ve Tarihi Paşa Hamamı özel bir firmaya verilmiş olup Medresenin restorasyonu tamamlanmıştır. Azmi Milli Un Fabrikası ise günümüzde Bilim ve Sanayi Müzesi olarak işlevini devam ettirmektedir.
Madde Yazım Bilgileri
Yazar: Ceyhan TAZEFİDAN, Selin DURAN
Anahtar Kelimeler: Aksaray, Cumhuriyet Dönemi Mimarlığı, Sivil mimari
