SULTANHANI KERVANSARAY’INDA YAPILAN EN SON TARİHLİ ONARIM VE RESTORASYON ÇALIŞMALARI
1.GİRİŞ
1229 yılında Sultan Alaeddin Keykubad’ın emriyle yaptırılan Sultan Han (Şekil 1) Aksaray’ı Konya’ya bağlayan karayolu üzerinde yer almaktadır.
Şekil 1: Sultanhanı Kervansarayı
Bir yangın geçiren han, Gıyaseddin Keyhüsrev zamanında, 1278 yılında onarılmış ve bir miktar genişletilmiştir. Selçuklu devrinin mimari taş işçiliği ve süsleme sanatları bakımından şaheser bir örnektir. Sultan hanı tipindeki kervansarayların en büyüklerinden biridir. Sultan Hanı, karma tipteki hanlar grubuna girmektedir. Açık avlulu ve kapalı kısımdan oluşmaktadır. Dikdörtgen yapının kapalı kısmı dıştan (54.73mx36.95m) ölçülerinde olup, açık kısmı dıştan (64.60mx53.35m) içten ise (52.60mx24.55m) ölçülerinde yapılmıştır. Günümüze açık ve kapalı bölümüyle çok fazlaca tahribata uğramadan gelebilmiştir ( Kültür ve Turizm Bakanlığı, 2003).
Sultan Hanı birbirine bitişik uzunlamasına iki bloktan oluşmaktadır. Büyük blok “yazlık”, küçük blok ise “kışlık” olarak adlandırılır. Hanın dıştan boyu 116,90 metredir. Yazlık kısmının eni 49,35 metre, boyu da 67,75 metredir. Kışlık kısım ise 32,90 metre eninde, 55,15 metre boyundadır.
(Şekil 2)
Şekil 2: Kervansarayın Büyük ve Küçük Blokları
Avlu doğu-batı doğrultusunda dikdörtgen planlıdır. Avlunun kuzey ve güney yönünde, kademeli sivri kemerlerle oluşturulmuş beşik tonozlu dikdörtgen mekânlar sıralanmaktadır. Avlunun sağ tarafında arabalara mahsus revaklı bölmeler, ortasında bir mescit, solunda da yolcuların kaldığı odalar vardır. (Şekil 3) ( Aksaray Valiliği, İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, 2016)
Şekil 3:Yapının Avlusundan, Revaklarından ve Dikdörtgen Mekanlardan Görünüş
2.SULTANHANI KERVANSARAYININ MEVCUT DURUMUNUN ANALİZİ
Aksaray Sultan Hanı’nın Vakıf eser tescil fişinden yola çıkarak, ilk tamirinin yangın nedeniyle H.677, m.1278 yılında yapıldığı bilinmektedir. Yapının restorasyon çalışmasının ise 1955 yılından bu yana Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından devam ettiği bilinmektedir. İkinci bir restorasyonun ise 1972 yılında olduğu bilinmektedir. (Sultanhanı Kervansarayı Restitüsyon Raporu, 2017)
Yapının eski belge ve bulgularından yola çıkarak, planın herhangi bir değişim geçirmediği, değişimin zaman içerisinde yangından ve doğal afetlerden dolayı yapının eskimiş ve yok olmuş kısımlarının yenilendiği görülmektedir.
En son 60 yıl önce restore edilen kervansarayın genel durumu ve tüm dış cephelerdeki görüntüsü incelendiğinde zaman içerisinde iklim şartları, dış etkiler sebebiyle birtakım tahribatların oluştuğu, sonuçta çeşitli müdahalelere ve hasarlara maruz kaldığı tespit edilmiştir. Yapının giriş kısmını oluşturan doğu cephesinin özellikle üst bölgelerinde tahribattan dolayı renk değişimleri görülmektedir. (Şekil 4) Güney cephesinde de çatıya yakın yerlerde dış etkilere bağlı olarak yıpranmalar gözlenmiştir. (Şekil 5) Yapının batı ve kuzey cephelerinde ise taş duvarlarda aşınmalar ve buna bağlı olarak dökülmeler görülmektedir. (Şekil 6) (Şekil 7) Bu tahribatların giderilmesi amacıyla 2017 yılında ihale işlemlerinin yapılması ve kontrolü Sultanhanı Belediye Başkanlığına verilmiş, ihale sürecinin tamamlanmasıyla onarım ve restorasyon çalışmaları başlatılmıştır. Yaklaşık 3 sene sürmesi beklenen onarım ve restorasyon çalışmalarında yapının her bir elemanı üzerinde fiziki durum ve sorunları tek tek ele alınarak en uygun koruma ve çözüm metodları değerlendirilmiştir.
Şekil 4: Yapının Doğu (Giriş Cephesi)
Şekil 5: Güney Cepheden Görünüş
Şekil 6: Batı Cepheden Görünüş
Şekil 7: Kuzey Cephesinden Görünüş
Yapıda en büyük değişime maruz kalan bölüm köşk mescittir. Son yapılan restorasyon çalışmaları sırasında köşk mescidin tuğla tamamlamalı üst bölümünde çimento harcının kullanıldığı görülmektedir. Pencere ve kapı üstünde yer alması gereken mukarnaslı bölümler yok olmuştur. Her hangi bir belgeye ulaşılamamıştır.
Çoğunlukla hanlarda kesme taş kaplama malzemesi olarak kullanılırken moloz taş dolgu malzemesidir. Bu taşların bağlayıcısı ise harçtır. Aksaray Sultan Hanı’nın ana malzemesi düzgün kesme taştır. Anadolu Selçuklu hanlarının çoğunda görülen kesme taş ağırlıklı olarak taç kapıda ve duvarlarda kullanımı görülmektedir. Tuğla, yapının sonradan tamamlanan köşk mescidinde kullanılmıştır.
Anadolu Selçuklu mimarisinde spolien yapı malzemesinin yapı türleri olarak en yoğun kervansaraylarda kullanıldığını görmekteyiz. Fakat Aksaray Sultan Hanı’nın da spolyen malzemeye çok az rastlanmaktadır. İki üç parça dışında yapıda spolyen malzemeye rastlanmamaktadır. Kervansaraylarda yapı malzemesinin kullanılmasının nedeninin başında yapıların inşa edildikleri yerlerin yakınında yapı malzemesi bulmada sıkıntı yaşanması gelmektedir. (Eravşar, 2005:279)
Aksaray Sultan Hanı’ndaki süsleme, yapının giriş portalinde, mescid bölümünde, kapalı bölümün portalinde, avlusundaki odaların girişlerinde, aydınlık fenerinde ve revaklarında toplanmıştır.
3. RESTORASYON VE RESTİTÜSYON ÇALIŞMALARI
Tarihi eserlerin korunmasında temel amaç onların yapısal bütünlüklerini koruyarak geleceğe güvenle aktarılmasının sağlanmasıdır. Ancak, bu yapılırken yapının özgün niteliklerini bozmadan belge değerinin korunmaya çalışılması esastır. (Örmecioğlu, 2010:233) Tarihi yapıların onarım ve güçlendirilmesi için izlenecek adımlar; yapı taşıyıcı sisteminin ve yapısal hasarların belirlenmesi, taşıyıcı sistem elemanlarında gözlenen hasar tiplerinin belirlenmesi, malzeme ve zemin özelliklerinin tespit edilmesi şeklinde sınıflandırılabilmektedir. Günümüzde ICAMOS’un 2003 yılında yaptığı “Mimari Mirasın Analizi, Korunması ve Strüktürel Restorasyonu” için belirlenen ilkelerde, yapının restorasyonu için en az müdahale gerektiren yöntemin seçilmesi gerektiği vurgulanmaktadır. Tarihi eserlerin onarım ve güçlendirilmesinde önemle vurgulanması gereken hususlar; yapının özgünlüğünün korunması, tarihsel, belgesel, kültürel, estetik, sembolik, kullanım değeri gibi niteliklerinin kaybedilmemesidir. ( Yaldız, 2011:1034)
800 Yıldan fazla bir zamandır ayakta kalmayı başaran Sultan Hanı Kervansarayının onarım ve restorasyon çalışmaları Çevre ve Şehircilik Bakanlığı Tabiat varlıklarını koruma Genel müdürlüğü katkıları ile Sultan Hanı belediyesi tarafından yaptırılmaktadır.
Restorasyon çalışmalarına başlamadan önce kervansaray, fotoğraf, video vb. tekniklerle ayrıntılı olarak belgelenmiş; tarihçesi, estetik özellikleri, teknik özellikleri ve yasal statüsü incelenerek rölöve çalışması yapılmıştır.
Kervansarayın restorasyon ve restitüsyon raporları neticesinde yapının zaman içerisinde bazı müdahalelere maruz kaldığı, bitkilerin, yosunların ve çimento esaslı uygulamaların özgün malzeme olan taş kaplamaya zarar verdiği görülmektedir. Tarihi yapıyla ilgili sorunlar tespit edilmiş olup, yapının bütünlüğü bozulmayacak şekilde sorunların giderilmesine ilişkin çözüm önerileri üzerinde durulmuştur. (Tablo 1)
Tablo 1: Tespit edilen sorunlar ve giderilmesine ilişkin gerekli müdahaleler (Sultanhanı Kervansarayı Restorasyon Raporu, 2017)
| SORUNLAR | MÜDAHALELER |
| 1. Dış beden duvarlarında, ışıklık külahında ve avlu zemin taş döşeme kaplamasında ve üst örtüdeki taş yüzeylerinde bitkilenme ve yosunlanmalar oluşmuştur. Avluda yetişmiş ağaçlar bulunmaktadır. | 1. Dış beden duvarında, ışıklık külahında ve avlu zemin taş döşeme kaplaması ile üst örtüdeki taş yüzeylerinde bitkilenme ve yosunlanmalar, temizlenerek bitki kökünü kurutucu ilaçlama yapılacaktır. Avludaki yapıya zarar veren ağaçlar kaldırılacaktır. |
| 2. Duvarlar üzerinde bulunan muhdes beton harpuştalar şekil ve malzeme olarak özgün haliyle bağdaşmamaktadır. | 2. Duvarlar üzerinde bulunan muhdes beton harpuştalar sökülerek özgün halindeki profilli taş harpuştalar yapılacaktır. |
| 3 Han girişinde orijinal olmayan demir kapı görsel çirkinlik arz etmektedir. | 3.Han girişindeki demir kapı kaldırılarak, restorasyon projesindeki şekil ve malzemeyle yenilenecektir. |
| 4. Han cephelerinde, kemerlerde, kemer ayaklarında, ışıklık külahında, taş tonozlarda deforme olmuş, erimiş ve yok olmuş yonu taşı kaplamalar mevcuttur. | 4.Deformasyona uğrayan taşlarda çürütme sonrası kaplama ve eksik olan bölümlerin taş kaplama imalatı gerçekleştirilecektir. 5cm den az olan bozulmalara müdahale edilmeyecektir. |
| 5. Mevcut üst örtüdeki taş kaplamalarda deformasyonlar ve derzlerinde çimentolu malzeme kullanımı görülmektedir. Taş kaplama üst örtü su sorununu çözememiştir. | 5. Mevcut üst örtüdeki taş kaplamalarda deformasyona uğrayan malzemeler yenilenecek ve çimentolu derzler sökülerek horasan harçlı derz imalatı yapılacaktır. Üst örtü 1,5 mm kurşun malzeme ile kaplanacaktır. |
| 6.Duvarlarda, kemerlerde, tonozlarda dış etkenlerden dolayı kirlenmeler, yosunlaşmalar ve islenmeler görülmektedir. | 6. Duvarlarda, kemerlerde, tonozlarda dış etkenlerden dolayı oluşan kirlenmeler, yosunlaşmalar ve islenmeler, basınçlı su püskürtülerek malzemenin patina tabakasına zarar verilmeden temizlenecektir. |
| 7. Avlu zemin döşemesindeki özgün taş döşemede yer yer deformasyonlar görülmektedir. | 7. Avlu zemin döşemesindeki özgün taş döşemede yer alan deformasyona uğramış bölümlerdeki taşlar sökülerek yeniden yerine monte edilecektir. Taş döşemedeki niteliğini kaybetmiş ve yok olmuş kısımlar yine taş malzeme ile yenilenecektir. |
| 8.Kapalı kısım zemin döşemesi toprakla kaplıdır. | 8. Kapalı kısım zemin döşemesinde araştırma hafriyatı yapılarak özgün döşeme kaplaması ve seki kotları araştırılacaktır. Tespit edilen kotlara göre taş kaplama yapılacaktır. Araştırma sonrasında özgün kotun bulunamaması durumunda restorasyon projesinde önerilen kotta taş kaplama yapılacaktır. |
| 9. Avlu kuzey cephesindeki revaklı bölümlerde zemin kaplaması olarak çimento harçlı müdahaleler bulunmaktadır. | 9. Avlu kuzey cephesindeki revaklı bölümlerdeki zemin kaplamasında yer alan çimento harçlı döşeme kaplamaları kaldırılarak bu kısımlarda taş malzeme ile yenileme yapılacaktır. |
| 10.Avlu güney cephesindeki servis birimlerine ait mekanların giriş kapılarında yer alan taş malzemede ayrılmalar ve bozulmalar görülmektedir. | 10. Avlu güney cephesindeki servis birimlerine ait mekanların giriş kapılarında yer alan taş malzemede ayrılmalar ve bozulmalar mevcut şekliyle ıslah edilecektir. |
| 11. Avlu güney cephesindeki servis birimlerine ait mekanların giriş kapı boşluklarında, kapı kanatları bulunmamaktadır. | 11. Avlu güney cephesindeki servis birimlerine ait mekanların giriş kapıları ahşap doğramalı olarak restorasyon projesindeki şekliyle yapılacaktır. |
| 12.Giriş portalindeki kapı üstü kemerinin bir kısmı yok olmuştur. | 12. Giriş portalindeki kapı üstü kemerinin yok olan bölümü projesindeki şekliyle tamamlanacaktır. |
| 13.Ana giriş ve kapalı kısım portallerinin üst kısımları yıkılmış durumdadır. | 13. Ana giriş ve kapalı kısım portallerinin üst kısımları yıkılmış durumdadır. Bu kısımlar restorasyon projesindeki şekliyle tamamlanacaktır. |
| 14. Güney ve kuzey cephelerdeki çörtenlerin bir kaçının yok olduğu görülmektedir. Ayrıca tüm çörtenlerin zincirleri de bulunmamaktadır. | 14.Yok olan çörten boşluklarına taş malzemeden yeni çörtenler projede verilen detaya uygun yapılacak ve tüm çörtenlere zincirleri takılacaktır. |
| 15.Köşk mescitteki tuğla malzeme kullanımı yapının özgün malzemesiyle uyumsuzdur. | 15. Köşk mescitteki tuğla malzeme kaldırılarak duvarların projesindeki şekliyle taş malzemeden tamamlanması sağlanacaktır. |
| 16.Köşk mescid üst örtüsü yıkılmış olduğundan kar ve yağmur suları mescid içerisine dolarak esere zarar vermektedir. | 16.Köşk mescidin yıkılan üst örtüsü benzer dönem yapıları araştırılmış ve elde edilen bulgular doğrultusunda projesindeki şekliyle restore edilecektir. |
| 17.Kapalı bölümün giriş kapı kanatları bulunmamaktadır. | 17. Kapalı bölümün giriş kapısı projesindeki şekliyle yapılacaktır. |
| 18. Yapıdaki taş bezemeli bölümlerin büyük kısmında deformasyonlar, bozulmalar ve taş malzemede kayıplar görülmektedir. | 18. Yapıdaki tüm bezemeli bölümlerde tereddüte mahal vermeyen bozulan kısımlar mevcuduna uygun tamamlanacak, bilinmeyen bölümlerde bezemesiz düz tamamlama gerçekleştirilecektir. |
| 19. Avlu içerisinde yapıya ait düz ve bezemeli taşların dağınık halde bulunduğu görülmektedir. | 19. Avlu içerisinde yapıya ait düz ve bezemeli taşlar, yerleri tespit edilebildiği takdirde yerine konulacak, tespiti yapılamayan taşlar ise düzgün şekilde dizayn edilerek avlu içerisinde sergilenecektir. |
| 20.Han çevresindeki tretuvarlardaki taş malzemelerde deformasyonlar ve ayrılmalar görülmektedir. | 20.Han çevresindeki tretuvarlardaki taş malzemelerde deformasyonlar ve ayrılmalar giderilecektir. |
| 21.Yapıya ait mazgal pencerelerde doğrama bulunmadığından kuş gübreleri ile yapı zarar görmektedir. | 21.Yapıya ait mazgal pencerelere çelik kafesli doğrama takılacaktır. |
4.ONARIM YÖNTEMLERİ
Onarım ve güçlendirmenin birinci aşaması çeşitli tip yapılar ve yapı elemanlarında değişik tür etkilerin yarattığı hasar biçimlerinin bilinmesidir. Diğer bir aşama da yapılacak eklentilerin eski elemanlarla kaynaşması ve kullanılacak onarım yönteminin belirlenmesidir. ( Bayülke, 2001:7)
Yapılan görüşmeler neticesinde Sultanhanı Kervansarayında işe öncelikle çatıdan başlanıldığı öğrenilmiştir. Yapıları dış atmosferden gelen yağmur, kar, dolu, rüzgar gibi etkenlerden koruyan bir eleman olan çatıdan içeri su almaması için dayanıklı ve uzun ömürlü olan ve tarihi eserlerde kullanılan en uygun malzeme ile çalışmaya başlanılmıştır.
Şekil 8: Çatının onarımdan önceki hali
Şekil 9: Çatının temizlenmesi
Şekil 10: Ahşap kırma çatı yapılması
Şekil 11: Çatıya yalıtım yapılması
Onarım ve restorasyon işine girilmeden önce çatı gereksiz ot ve pisliklerden temizlenmiştir. (Şekil 8) (Şekil 9) Duvarların üzerindeki mozaik harpuştalar sökülmüş, çatıdaki taş kaplama yerine daha eğimli ahşap kırma çatı yapılmıştır.(Şekil 10) Çatının altına daha uzun seneler korunaklı kalması amacıyla su yalıtımı ve kurşun kaplama yapılmıştır. (Şekil 11) ( Suvaraklı, 2018)
Kapalı alanda ise duvar ve tonozlarda kuşlar ve diğer hayvanlar tarafından ve bunların gübreleri ile oluşan zararlar giderilmeye çalışılarak kumlama işlemi yapılmıştır. Kumlama işlemindeki amaç taşların üzerindeki kirleri, ıslaklıktan oluşan erozyonu, renk değişimlerini gidermeye çalışmaktır.
Köşk mescidin tamamen yenilenmesi düşünülerek, daha önceki restorasyonlarda yapılmış olan tuğlalar sökülerek bir sonraki adımda traverten ile tamamlanması kararlaştırılmıştır. (Şekil 12) (Şekil 13) Cephelerdeki süslemelere tezyinat işlemi yapılmış ayrıca külah taşlarının ilerleyen zamanda yenilenmesi düşünülmüştür. (Şekil 14) (Şekil 15)
Şekil 12: Köşk Mescitin onarımı
Şekil 13: Köşk Mescitte daha önceki restorasyonlarda yapılmış olan tuğlaların sökülmesi
Şekil 14: Cephelerde tezyinat işlemesinin (süsleme) yapılması
Şekil 15: Tezyinat işlemesinin (süsleme) yapılması
Cephelerde ise çürütme ve taş kaplama işleri ve duvar üzerlerine yapılacak olan korniş, harpuşta çalışmalarına başlanmıştır. (Şekil 16) Ayrıca doğu cephesinde Kayseri taşları sökülerek traverten ile yeniden yapılmaktadır. (Şekil 17)
Şekil 16: Cephelerde çürütme ve taş kaplama işlerine başlanması
Şekil 17: Duvar üzerlerine korniş ve harpuşta çalışmalarının başlaması
KAYNAKÇA
- Kültür ve Turizm Bakanlığı, Yatırım ve İşletmeler Genel Müdürlüğü, Önemli Han ve Kervansaraylar, 13/09/2018 tarihinde yigm.kulturturizm.gov.tr adresinden alındı.
- Aksaray Valiliği, İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, Gezi Rehberi: Sultanhanı, 13/09/2018 tarihinde www.aksaraykulturturizm.com.tr adresinden alındı.
- Ceray Mimarlık, Sultanhanı Kervansarayı Restitasyon Raporu, 2017.
- ERAVŞAR, O. (2005), Konya Kitabı, VIII, Selçuklu Yapılarında Spolien Yapı Malzemesi Kullanımı: Zazadin Hanı, Konya, 279
- ÖRMECİOĞLU, H. (2010), Tarihi Yapıların Yapısal Güçlendirilmesinde Ana İlkeler ve Yaklaşımlar, Politeknik Dergisi, 233-237.
- YALDIZ, E. (2011), Tarihi Taş Yığma Konutların Güçlendirilmesinde Kullanılan Yöntemler: Ürgüp İbrahim Paşa Köyünden bir konut örneği, Dergipark, 1034.
- Ceray Mimarlık, Sultanhanı Kervansarayı Restorasyon Raporu, 2017.
- BAYÜLKE, N. (2001) Depremlerde Hasar Gören Yapıların Onarım ve Güçlendirilmesi, İzmir: İnşaat Mühendisleri Odası.
- SUVARAKLI, Büşra, Bekiroğlu İnşaat Restorasyon Şantiye Şefi, 20.08.2018 / 10.09.2018, Sözlü Görüşme.
FOTOĞRAFLAR
Bildiri içinde yer alan tüm şekiller Sultanhanı Kervansaray Restorasyon ve Restitüsyon Raporu ile tarafımdan elde edilmiştir.
Madde Yazım Bilgileri
Yazar: Bengü ÇORAKÇI, Yasin GÖKTAŞ
Anahtar Kelimeler: Sultanhanı Kervansarayı, onarım ve restorasyon, inşaat
