AKSARAY KENTİNİN MEKANSAL GELİŞİM SÜRECİ VE PLANLAMA DENEYİMLERİ

  • Muhammed Esat DERE
  • Mimari

AKSARAY KENTİNİN MEKANSAL GELİŞİM SÜRECİ VE PLANLAMA DENEYİMLERİ

1. GİRİŞ

Aksaray ili 7802 km2lik yüzölçümü ile Doğu’da Nevşehir, Batı’da Konya, Kuzey’de Ankara ve Kuzeydoğu’da Kırşehir’e komşudur. Aksaray yerleşik alanının doğusu ve kuzeyi dağlık olup, güneydoğusunda Hasan Dağı ve Melendiz Dağı bulunmaktadır. Batısı ve güneybatısı Konya Ovası, Obruk Platosu ve Tuz Gölü düzlükleri ile çevrilidir. Geniş plato içine akan Ulu Irmak, Melendiz dağlarından çıkarak Tuz Gölü’ne dökülür. Batı’da ise Konya Ovası’nın büyük bir kesimi Aksaray sınırları içerisinde kalmaktadır.

Cumhuriyet öncesi Aksaray, bağımsız bir il olan Niğde’ye bağlı bir ilçe statüsünde iken 14.10.1920 tarih ve 40 sayılı kanunla il haline getirilmiş, Arapsun ve Koçhisar ilçeleri bağlanmıştır. 20.05.1933 tarih ve 2197 sayılı kanunla yine Niğde’ye bağlı bir ilçe haline getirilmiştir.  15.06.1989 tarih ve 3378 sayılı kanunla tekrar il statüsü verilmiştir. Bu kanunla Gülağaç, Güzelyurt, Ortaköy, Ağaçören, Sarıyahşi ve Eskil Aksaray’ın ilçeleri haline gelmiştir. Aksaray ili sınırları içerisinde belediye ve köy bulunmaktadır.

Orta Anadolu’da, Doğu-Batı ve Kuzey-Güney ana bağlantı yollarının kavşağında, gelişme yolunda olan sanayisi ile verimli ovalara sahip Konya’dan sonra en önemli tahıl ambarı durumunda olan Aksaray ili çok hızlı bir nüfus artışı göstermektedir. Aksaray kenti Türkiye’nin Doğu-Batı ve Kuzey-Güney ana yolları üzerinde bulunmaktadır. Niğde, Nevşehir, Kayseri, Konya, Adana karayollarının kavşak noktasıdır. Kent, uluslararası ticaret yolu olan E–90 karayolu üzerindedir. İl sınırlarının tamamını kapsayan alanda 441 km yol ağı bulunmaktadır. Bunun 160 km’si devlet, 279 km’si il yoludur (Akbulut, 2007). Aksaray kenti bu özelliklerinden dolayı ana ulaşım aksları boyunca gelişmiştir (Aksaray Belediyesi, 2003).

Aksaray kenti yerleşim alanı kentsel gelişme alanları ve organize sanayi bölgesi ile birlikte bir alanı kapsamaktadır. Akdeniz bölgesindeki kentleri Ankara ve İstanbul’a bağlayan E–90 karayolu üzerinde kurulmuş olması, Ankara’ya yakınlığı, Kapadokya yöresi içerisinde bulunması nedeniyle gelişmeye ve yerleşmeye açık bir kenttir (Aksaray Belediyesi,2007).

2. AKSARAY KENTİNİN MEKÂNSAL GELİŞİMİ

Tarih öncesi dönemlerden bu yana birçok farklı uygarlıklar içerisinde yer alan Aksaray, 1866 yılında belediye statüsüne kavuşmuştur. Bu dönem sonrasında Cumhuriyet’in ilanı ile birlikte yaşanan hızlı kentleşme sonucu 1948 yılında ilk planın yapılma zorunluluğu getirilmiştir. Tek merkezli bir kent olan Aksaray’ın ilk yerleşim bölgesi Şamlı, Seyit Hamid ve Dere Mahalleridir (Aksaray Belediyesi, 2003).

Bölge içindeki yeri değerlendirildiğinde, Aksaray’ın transit ulaşım yapan araçların geçiş noktasında olduğu görülmektedir. 1950’li yıllardan sonra başlayan sanayileşme beraberinde kentleşmeyi de getirmiştir. Kentlere göç eden insanlar plansız bölgelerde yerleşmeye başlayınca 1967 yılında bölgede bir plan yapma gereği duyulmuştur.

1989 yılında Aksaray’ın il olmasıyla birlikte merkez ilçede nüfus artış hızından ve göçlerden dolayı konuta olan talep artmıştır. Kentin doğusundaki topografik alanların sınır teşkil etmesiyle, kentte konut gelişimi batıya doğru ilerlemektedir. Yoğun konut alanları kent merkezi etrafında yer almaktadır (Aksaray Belediyesi, 2003).

Aksaray kentinde Minarecik Mahallesi civarında bulunan Bedestenler Bölgesi ve Taşpazarı Mahallesi civarı kentsel sit alanları bulunmaktadır. 1992 yılında sit alanı ilan edilen söz konusu alanları içeren Koruma Amaçlı İmar Planı 1996 yılında Aksaray Belediyesi tarafından hazırlatılmıştır. Planların Kültür ve Tabiat Varlıkları Genel Müdürlüğünce incelenmesinden sonra yeniden koruma amaçlı imar planı yapılması istenmiş ve 1999 yılında Aksaray Belediyesince yapılmıştır. 

3. AKSARAY KENTİNDE YAPILAN PLANLAMA ÇALIŞMALARI

Orta Anadolu’nun karakteristik yerleşim özelliklerini gösteren Aksaray, merkezi uygun coğrafi yapısı nedeniyle hızlı bir gelişme göstermektedir. Yoğun konut alanları, şu anki Merkezi İş Alanı (MİA)’nın etrafında yer almaktadır. (Aksaray Belediyesi,2006; Akbulut, 2007).

Aksaray kentinde geçmişten günümüze kadar yapılan planlama çalışmaları incelendiğinde; 1948, 1967, 1985, 2003 yılı imar planlarının temel alındığını ve bu planlara ilave ve revizyonların yapıldığı görülmektedir.

1948 İmar Planı

Cumhuriyet’in kurulması ve hızlı gelişme sonucu 1948 yılında ilk imar planın yapılma zorunluluğu gelmiştir. C. Esat Arseven tarafından Aksaray’daki ilk imar planı 12/02/1948 tarihinde yapılmıştır. Yapılan ilk imar planı sadece kent merkezini kapsamaktadır. Şamlı, Seyit Hamid ve Dere Mahalleleri bu plan kapsamındadır. Plan yaklaşık 60.000 m2lik bir alanı kapsamaktadır. Tek merkezli bir kent öngörülmüştür (Aksaray Belediyesi, 2003).

1967 İmar Planı

1950’li yıllardan sonra başlayan sanayileşme süreci beraberinde kentsel gelişmeyi de getirmiştir. Böylece 1967 yılında yeni bir plan yapma ihtiyacı duyulmuştur. İkinci imar Planı İller Bankası tarafından 1967 yılında hazırlanmıştır. Bu planda kentin şu anki merkezi oluşturulmuştur. Meydan, Minarecik ve Zincirli Mahallelerinin oluşturduğu bu merkez mevcut durumda ticari merkez olarak Aksaray’ın en canlı noktası olarak faaliyet göstermektedir(Aksaray Belediyesi, 2003).

1985 İmar Planı

22.10.1985 tarihinde Mehmet Ali TOPALOĞLU ve Bülent Berksan tarafından yapılmıştır. Planlama alanı 5646 ha’dır. Bu plan mevcut kadastral durumdan faydalanmıştır. İskân bölgeleri ile gelişme alanlarında yapılaşma oranı ve kat adedi yönetmeliklere bırakılmadan kayıtlandırılmıştır. Gecekondu önleme bölgesi uygulanmış, ifrazı ve parselasyonu yapılmıştır. Bu plan 21 adet 1/5000 nazım imar ve 124 adet 1/1000 uygulama imar planı paftasından oluşmaktadır.

Bu plan Çiftlik, Ereğlikapı, Hasas, Nakkaş, Paşacık, Şifahane, Taşpazar, Tacin ve Zafer Mahallelerini kapsamaktadır. Toplam planlama alanı 294 hektardır. Aksaray’ın ana arterlerinden biri olan 40 metrelik yolun temelleri atılmıştır. Bu yolun devamı Uluırmak’tan sonra 20 m genişlikte bazı yol terkleri ile kuzeyde doğu-batı 20 m’lik yolun temelleri de atılmıştır. Nevşehir Yolu üzerinde konut alanlarına ait parselasyon planları uygulanmış ve tapuya geçirilmiştir.

Bu planlama çalışmasının dışında 05.02.1992 yılında 15 paftalık bir ilave imar planı yapılmıştır. Toplam planlama alanı 293,08 hektardır. Alanın bir bölümü yapılaşmış olup planlamada dikkate alınmıştır. Sağlık Köyü’nün kuzeyinde önceden bataklık olan alanların bir bölümü yeşil alan olarak düzenlenmiştir. Bayındırlık ve İskân Bakanlığınca onanlı ve alanın doğusunda olan, plan koşulları ile uyumlu olacak şekilde planlanan alanda 2 katlı yapılaşma önerilmiş olup TAKS:0.30, KAKS:0.60 olarak belirlenmiştir.

Bu plana göre;

  • Planlama Alanı; 293,08 ha
  • Ortalama Yapılaşma Büyüklüğü; 400 m2
  • Ortalama Konut Büyüklüğü;120 m2
  • Ortalama aile büyüklüğü: 4 kişi
  • Nüfus yoğunluğu (net): 200 kişi/ha
  • Nüfus Yoğunluğu (brüt);108 kişi/ha
  • Planlama Alanı Nüfusu; 32.620 kişidir.

Planın amacı şu şekildedir:

  • Uygulamada sakıncalar yaratan konulara bir çözüm getirmek
  • Kentsel fonksiyonların biçimlenmesine yardımcı olmak
  • Kentsel alan kullanımlarını yeni oluşumlara göre değerlendirmek, planı etkileyici verileri sağlıklı olarak kullanmak
  • Bu revizyon çalışmasından sonra yapılması zorunlu olan iskan sınırı dışındaki bölgelerin (belediye ve mücavir alan) planlanması ve karar getirilmesine yardımcı olmaktır.

Bu imar planı kapsamında; gecekondu önleme bölgesi uygulanmış, ifrazı ve parselasyonu yapılmıştır. Nevşehir yolu üzerindeki konut ünitesi parselasyon planları uygulanmış ve tapuya geçirilmiştir. Adana yolunun kuzeyinde Ankara kent girişinde ve Kılıçaslan Mahallesi’nde ifrazları yapılan birçok büyük kadastral parsel vardır. Doğu-batı yönünde 40m’lik yeni ana arterin 2/3’ünün mülkiyeti belediyenin eline geçmiş ve 1982 başlarında bu arterin açılabileceği belirtilmiştir. Bu yolun devamı Uluırmak’tan sonra 20m genişliğinde bazı yol terkleri ile kuzeyde doğu-batı 20m’lik yolun bazı yol terkleri oluşmuştur.

Planda kullanımlar ve alan miktarları;

Kullanımlar Alan (ha)
Konut 172.10
Ticaret 1.57
Resmi kurum 0.60
Eğitim 6.50
Sağlık 0.64
Yeşil alan 36.00
Spor 1.50
Sosyal tesis 0.22
Kentsel çalışma alanı 0.65
Cami 0.40
Yollar 70.00
Toplam 290.08

1989 yılında vilayet olduktan sonra gerekli servislerin kente getirilmesi ve artan nüfus artışı mevcut imarlı alanları yetersiz kılmış ilave imar planları ve mevzii imar planları ile imarsız alanlar imara açılarak, ihtiyaca cevap verilmesine çalışılmıştır. Özellikle konut sorununa çözümler getirilmeye çalışılmış 1. ve 2. gecekondu önleme bölgelerinde alt yapı gurubuna belediye tarafından ucuz arsa tahsis edilip, bu tip projelerle ucuz konut edindirme çalışmaları yapılmış, büyük ölçüde de başarılı olunmuştur. Fakat nüfusun artmaya devam etmesi, organize sanayi bölgesi ve üniversite yatırımlarıyla kente dışardan gelen nüfusla konut sorunu devam etmiş, toplu konut çalışmalarıyla çözüm aranmıştır. Birinci toplu konut alanı mevcut imar planları sınırları ile kent içerisinde seçilmiş, ikinci toplu konut alanı kentin kuzeyinde yer seçmiştir. Kentin gelişimi ve nüfus artışı üçüncü toplu konut alanı ihtiyacını gündeme getirmiştir. Konut sorununa çözüm aranırken başvurulan toplu konut çalışmaları tercih edilen bir alternatif olmasına rağmen alt yapı çalışmalarını yetersiz olması ve maddi imkânsızlıklar kentlileri farklı bir sorun bütünü içerine bırakmaktadır. Alt yapını yetersizliği kentliyi kent merkezine yakın bölgelerde iskâna zorlamakta ve bu nedenle konut kiraları artış göstermektedir (Aksaray Belediyesi,2006).

Aksaray kentinin güney kısmında Organize Sanayi Bölgesi, Üniversite ve Hamidiye Kasabası bulunmaktadır. Bu alan Adana yolu boyunca geniş bir alanı kapsamaktadır. Kentin batısında ise Aratol Belediyesi bulunmaktadır. Kentin doğuya doğru gelişmesinde topoğrafya engel teşkil etmektedir. (Aksaray Belediyesi, 2007). Kentsel büyüme saçaklanmalar şeklinde ve yağ lekesi formundadır. Belediye 1998 yılında toplu konut alanı planlayarak kentin gelişimini Tuzlusu mevkiine doğru yönlendirmiş ve TOKİ aracılığıyla 2003 yılından itibaren bu alanda çok sayıda toplu konut yapılmıştır.

1998 yılında Hayriye Altıntaş tarafından Şifahane ve Hassas Mahallesi imar paftalarına ilave imar planı yapılmıştır. Plan, Nevşehir yolu kuzeyinde imar planının bittiği yerde başlayıp Topakkaya Belediyesi tapulama ve imar planı sınırına kadar, doğu yönünde Çimeli Köyü’ne giden ana sulama kanalından, batı yönü E-90 karayolunu içine alacak şekilde hazırlanmıştır.

2003 İmar Planı

2003 yılında Selçuk Üniversitesi tarafından hazırlanan imar planı 1982 yılında hazırlanan imar planının devamı niteliğindedir. Revizyon ve ilave İmar Planı 2003 yılında Selçuk Üniversitesi tarafından hazırlanmış ve aynı yıl içerisinde Aksaray Belediyesi tarafından onaylanmıştır. Ağırlıklı olarak konut gelişme alanlarının düzenlendiği bu plan ile arıtma tesisleri alanı, besihane alanı ve farklı yapılanma koşullarına sahip konut ve ticaret alanları planlamıştır. Planlama çalışması Kuzey Gelişme Alanı ile başlamıştır. Kentin güney kesimi için geniş parsellere sahip tarımsal yapıyı koruyucu konut bölgelerine yer verilmiş kuzey kesimi ise gelişme alanı olarak belirlenmiştir (Aksaray Belediyesi, 2003).

1/100.000 Çevre Düzeni Planı

16.07.2007 Kırşehir, Niğde, Nevşehir, Aksaray illerini kapsayan 1/100.000 Çevre Düzeni Planı ile Aksaray, 2015 yılında çevre illerdeki sanayi kapasitelerinin dolacağı varsayımıyla ve ulaşılabilirliğin etkisiyle sanayi sektörünün Aksaray ilinde gelişmeye devam edeceği ve bu sektörde planlama bölgesi içinde lokomotif kent olacağı öngörülmüştür (Çevre ve Orman Bakanlığı, 2006).

Çevre Düzeni Planı sınırları içerisinde arazi kullanım kararlarını sürdürülebilir kalkınma ilkeleri çerçevesinde toplum-çevre-ekonomi üçlüsünün optimum seviyede bir araya gelebildiği politika ve stratejiler oluşturmayı hedefleyen katılımcı bir planlama yaklaşımı esas alınmıştır. Planlama bölgesinin Kayseri, Ankara, Konya, Mersin ve Adana gibi sanayinin geliştiği illerin odak noktasında olması; bu illerin sanayi açısından 2025 yılına kadar doyuma ulaşacağı ve yeni sanayi alanlarına ihtiyaç olacağı varsayımıyla ve ulaşılabilirliğin etkisiyle planlama alanında tarımın yanında destekçi sektör olarak sanayinin gelişeceği stratejisi esas alınmıştır. Bu doğrultuda hizmet sektörünün ve inşaat sektörünün de geliştiği koruma kullanma dengesinin sağlanması stratejisi esas alınmıştır (Çevre ve Orman Bakanlığı, 2006).

1/50.000 ölçekli Tuz Gölü Çevre Düzeni Planı

Tuz Gölü Özel Çevre Koruma Bölgesi: Türkiye’nin önemli sulak alanlarından biri olan Tuz Gölü ve çevresi 02.11.2000 tarih ve 24218 sayılı Resmi Gazetede yayımlanan, 14.09.2000 tarih ve 2000/1381 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı ile Tuz Gölü Özel Çevre Koruma Bölgesi ilan edilerek yürürlüğe girmiş, daha sonra 08.08.2002 tarih ve 24840 sayılı Resmi Gazetede yayımlanan 4.07.2002 tarih ve 2002/4512 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı ile Tuz Gölü Özel Çevre Koruma Bölgesi sınır değişikliği yapılarak son halini almıştır. 7.414 km2 büyüklüğündeki bölge, kendine özgü bir doğal yapısı ve tarihi değerlere sahiptir.

07.09.2007 Tuz Gölü Özel Çevre Koruma Bölgesi 1/50.000 ölçekli Çevre Düzeni Planı ile Tuz Gölü su toplama havzasındaki gelişmeyi yönetmek ve yönlendirmek amacıyla yapılmıştır. Düşük yoğunlukta konut alanları önerilmiştir. Bu alanın içinde atık depolama ve arıtma tesisleri bulunmaktadır (Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, 2013).

KAYNAKÇA

  • Akbulut Ç.D. (2007). “Aksaray Kenti Açık Yeşil Alanlarının Nitelik ve Nicelik Yönünden Değerlendirilmesi”, Yüksek Lisans Tezi, Selçuk Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Peyzaj Mimarlığı Anabilim Dalı, s.26-75, Konya.
  • Aksaray Belediyesi. (2003). “Aksaray Revizyon ve İlave İmar Planı Açıklama Raporu”, S.Ü. Mühendislik Mimarlık Fakültesi, Şehir ve Bölge Planlama Bölümü, Döner Sermaye İşletmesi, s. 1-49, Konya.
  • Aksaray Belediyesi. (2006). “Kültür Müdürlüğü Yayın ve Tanıtım Broşürleri”, Aksaray.
  • Aksaray Belediyesi. (2007). “İmar Müdürlüğü”, Aksaray.
  • Çevre ve Orman Bakanlığı. (2006). “Kırşehir Nevşehir Niğde Aksaray 1/100000 Ölçekli Çevre Düzeni Planı Plan Açıklama Raporu”, Ekim, s.57-78.
  • Çevre ve Şehircilik Bakanlığı. (2013). “Ankara ili Şereflikoçhisar İlçesi Tuz Gölü Özel Çevre Koruma Bölgesine ait 1/50000 Ölçekli Çevre Düzeni Planı Plan Değişikliği, Araştırma ve Açıklama Raporu”, s.1-29.

Madde Yazım Bilgileri
Yazar: Münevver Özge BALTA

Anahtar Kelimeler: Kent planlama, kentsel gelişim, Aksaray