KENT MERKEZLERİNİN YENİLENME SÜREÇLERİ VE AKSARAY KENT MERKEZİ ÜZERİNE BİR DEĞERLENDİRME

KENT MERKEZLERİNİN YENİLENME SÜREÇLERİ VE AKSARAY KENT MERKEZİ ÜZERİNE BİR DEĞERLENDİRME

1.GİRİŞ

Dinamik sistemler olarak kentler, hem toplumun ekonomik ve sosyal yapısındaki değişimlerden hem de kendi iç dinamiklerinden etkilenen yaşam çevreleri olarak nitelendirilebilir. Kentin yapısında meydana gelen bu değişimler, beraberinde farklı müdahale biçimlerini getirmekte ve kentsel mekân bu müdahalelerle şekillenmektedir.

Kentsel dönüşüm, kentlerin eskiyen kısımlarının zamanla yenileme gereksinimi yaratması sonucunda ortaya çıkan bir kavramdır (Keleş, 2000). Kentsel dönüşüm kavramı özünde, plansız ve kontrolsüz biçimde gelişmiş kentsel alanlarda sosyal ve mekânsal açıdan iyileştirme çalışmalarını temel alan yaşanabilir mekânlar oluşturabilmeyi hedefleyen bir olgudur.

Kentsel dönüşüm; yenileme, canlandırma, koruma ve yeniden geliştirmeyi hedef alan çok yönlü bir süreçtir. Kentsel dönüşüm, kentin çöküntü bölgelerinin yenilenmesi, kent merkezinin ekonomik olarak canlandırılması ve özellikle kent merkezinde yerel yönetimlerin akçal olanaklarının artırılması amacıyla uygulanmaktadır (Keleş, 2000).

Küreselleşme süreciyle birlikte kentin özgün niteliklerinin ortaya çıkarılması ve kent merkezinin önem kazanması ile kent merkezlerinde dönüşüm süreci yaşanmıştır. Alt gelir grubunun yaşadığı kent merkezindeki konut alanları, yenilenme sürecinde orta ve üst gelir grubu tarafından talep görmüş ve soylulaştırma (gentrification) kavramı ortaya çıkmıştır. Dönüşüm sürecinde, mekânsal olarak güçlenen kentsel doku içinde yaşayan eski sakinler bu alanlardan ayrılmak zorunda kalmışlardır (Erden, 2003).

Kentsel dönüşüm projeleri, ülkemizde 1950’lerde başlayan gecekondu sorununa bir çözüm arayışı ile kentsel alanların yeniden oluşumu, fiziksel dokunun yeniden geliştirilmesi ve yenilenmesi amacıyla, imar planları aracılığıyla gerçekleştirilmiş, 2000’li yıllarla birlikte önem kazanmış, yerel yönetimlerin kentsel imajı sağlamasında bir araç olarak kentsel proje anlayışına dönüşmüştür.

2. KENT MERKEZLERİNİN YENİLENME SÜREÇLERİ

1800’li yılların ortalarından 1945’lere kadar, kentteki fiziksel ve toplumsal bozulmaya karşı önemli bir müdahale biçimi olan kentsel dönüşüm, Sanayi Devrimi sonrasında, kentlerde yaşanan çevre kirliliği, düzensiz yapılaşma, yetersiz altyapı hizmetlerine çözüm olarak sağlıklı ve yaşanabilir kentlerin geliştirilmesi amacıyla önem kazanmıştır (Akkar, 2006).

Kentsel yenilemenin amaçları;

• Kentteki yapılaşma ve imar bakımından problemli, kaçak yapılarının önüne geçmek ve teknik/sosyal altyapısı tamamlanmış sağlıklı konutlar üretmek,
• Kentsel alanların çöküntü haline gelmesini önlemek,
• Kentin sürekli yenilenme ve değişim ihtiyacına cevap vermek,
• Ekonomik kalkınma modeli ortaya koymak,
• Gecekondulaşmanın önüne geçmek olarak sıralanabilir.

Kentsel dönüşüm, 1940’ların ikinci yarısında, özellikle Avrupa kentlerinde, savaş sonrası yeniden yapılanma hareketleri, 1950’lerde kent dışına yönelme ve uydu kentlerin ortaya çıkması ile kent merkezini üst gelir gruplarının boşaltması ve bu alanların çöküntü alanı haline gelerek alt gelir gruplarınca kullanılması sonucu oluşmuştur. 1960’larda kent merkezinde canlandırmalar sürerken kent çeperinde de gelişmeler devam etmektedir. 1950 ve 1960’lı yılların önemli bir özelliği de kent merkezindeki çöküntü alanlarının yenilenmesidir. 1970’lerde ise kent içinde kalmış çöküntü alanlarını oluşturan sanayi ve merkez fonksiyonları yeni alt merkezlerin oluşumu ile yenilenmiştir. Bu dönemlerde özellikle konut alanlarında sosyal ve fiziksel rehabilitasyon önem kazanmıştır. 1980’lerde yeni gelişen servis sektörü ile kent merkezi yönetim merkezi olarak yeniden yapılandırılmış, merkezdeki konut alanları önem kazanmıştır. 1990 ve 2000’lerde ise yaşanan kentsel problemleri kapsamlı bir yaklaşımla ele alan, ekonomik, sosyal, fiziksel ve çevresel yapının uzun vadeli iyileştirilmesini hedefleyen kentsel dönüşüm projeleri önem kazanmıştır (Uzun, 2006) (Tablo 1).

Tablo1. Kentsel Dönüşümün Tarihsel Gelişim Süreci (Andersen H. S.,1999)

  Gecekondu ve kaçak yapılaşma alanları, doğal afet riski altındaki alanlar, kent merkezindeki çöküntü alanları, tarihi kent merkezleri, ekonomik ömrünü tamamlamış alanları sağlıklı kentsel çevrelere dönüştürmeyi amaçlayan bir kavram olarak ortaya çıkan  ‘kentsel dönüşüm’, son zamanlarda özellikle yerel yönetimlerin sıkça kullandığı kavramlar arasında yer almıştır.

3. KENTSEL YENİLEME KAPSAMINDA AKSARAY KENT MERKEZİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ

Orta ölçekli kent olarak Aksaray kenti hızla büyüyen kent yapısı ile kentleşme açısından oldukça dinamiktir. Orta Anadolu’nun karakteristik yerleşim özelliklerini gösteren Aksaray, merkezi konumu ve coğrafi yapısının uygunluğu nedeniyle hızlı kentsel büyüme eğilimindedir. Tarihi İpek Yolu’nun önemli merkezlerinden birisi olan Aksaray, Doğu-Batı ve Kuzey-Güney yönleri arasında uzanan ana bağlantı yollarının kavşağında yer almaktadır.

Aksaray kenti özellikle merkez bölgesinde farklı kullanımları barındırmaktadır. Aksaray kent merkezi; eski ve yıpranmış yapılardan oluşan, merkezin çöküntü alanı haline gelerek ilk kullanıcıları tarafından terk edilen, çoğunlukla düşük gelir gruplarının yaşadığı sağlıksız yaşam çevrelerine sahiptir. Bu doğrultuda, konum itibariyle önemli merkezi bir noktada yer alması, yapılacak olan projenin etki alanı potansiyelinin yüksek olması gibi nedenlerle kentsel dönüşüm uygulaması ile alanın kent kimliğine katkı sağlaması kaçınılmazdır.

Aksaray kent merkezinde yıpranmış ve eski yapılardan oluşan konut ve ticaret dokusu bulunmaktadır. Bu doku, Hamidiye Mahallesi, Kalealtı Caddesi’ni kapsamaktadır (Şekil 6).  Kent merkezinin eski ve yıpranmış yapılardan oluşması, merkezin çöküntü alanı haline gelerek ilk kullanıcıları tarafından terk edilmesi, çoğunlukla düşük gelir gruplarının yaşadığı sağlıksız yaşam çevresine sahip olması ile kentsel yenilemeye ihtiyaç duyulmaktadır.

Şekil 1. Aksaray Kent Merkezi

Alan, ilk kullanıcıları tarafından terk edilmiş, kente sonradan göç eden kişilerce kullanılmaya başlamış, sosyo-ekonomik açıdan düşük gelir grubunun yaşadığı bir yapıya sahiptir. Yapıların büyük bir bölümü kötü kalitedir. Kentin odak noktasında olmasına karşın oldukça yıpranmış görünümde olan alan, sadece yapısal anlamda değil, sosyal donatı ve altyapı eksiklikleri ile de çöküntü bölgesi haline gelmiştir.  Kent merkezinin kentsel dönüşüm alanı olarak seçilmesine ilişkin kriterler ve detaylı bilgiler Aksaray Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Koordinasyon Birimi tarafından desteklenen 2015-034 nolu proje kapsamında ele alınmıştır (Balta, 2017).

Şekil 2. Aksaray Kent Merkezinde binaların nitelikleri                                                                                                                                       
Sağlıklı yerleşimlere ulaşmak, toplumsal refahı artırmak için söz konusu alan, iyi analiz edilerek ve dikkatle planlanarak, sonuçları hesap edilerek bir dönüşüm sürecine dahil edilmelidir. Kentsel dönüşüm sürecinin istenilen sonuçlara ulaşması için şeffaflığa, hesap verilebilirliğe, yerel temsilcilerin katılımına, sosyal dayanışma ve sosyal kontrol bağlarının korunmasına, bu süreçten mağdur olabilecek insanların korunmasına özen gösterilmesi gerekir (Karadağ;2008).

KAYNAKÇA

• Akkar, M. (2006).‘Kentsel Dönüşüm Üzerine Batı’daki Kavramlar, Tanımlar, Süreçler ve Türkiye’ Planlama, TMMOB Şehir Plancıları Odası Yayını, s. 29-32, Ankara.
• Andersen H. S. (1999). “Housing Rehabilitation And Urban Renewal in Europe; A Cross National Analysis of Problems and Policies in the housing renewal in Europe” eds; Andersen H.S, and Leather P., The Policy Pres, Great Britain , 241-277.
• Balta M.Ö. (2017).“Kentsel Dönüşümde Öncelikli Alan Önerilerinin Analitik Hiyerarşi Süreci Yaklaşımı ile Belirlenmesi, Aksaray Örneği”, Aksaray Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projesi Raporu, Proje no: 2015-034, Aksaray.
• Erden, Y. D. (2003). “ Kentsel Yenileşmede Bir Araç Olarak Dönüşüm Projeleri”, Doktora Tezi, Mimar Sinan Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, sf. 65, İstanbul.
• Karadağ, D.(2008). “Kentsel Dönüşümün Tarihi” http://www.v3.arkitera.com, Erişim Tarihi: 28.02.2012.
• Keleş, R. (2000). “Kentleşme Politikası”, İmge Kitabevi, s. 296, Ankara.
• Uzun, N. (2006). “Yeni Yasal Düzenlemeler ve Kentsel Dönüşüme Etkileri”, Planlama, TMMOB Şehir Plancıları Odası Yayını,  s.4

Madde Yazım Bilgileri

Yazar: Münevver Özge BALTA

Anahtar Kelimeler: Kent merkezi, kentsel yenileme, Aksaray