Selçuklu Mimarisine Bir Örnek: Aksaray Sultan Han Kervansarayı
Sultan Han, Türkiye’nin Aksaray ilinde bulunan bir kervansaraydır. Selçuklu İmparatorluğu döneminde inşa edilmiş ve 13. yüzyıla tarihlenmektedir. Sultan Han; Konya ile Aksaray arasında Aksaray’a 42 km, Konya’ya ise 110 km uzaklıkta yer almaktadır. 1229 yılında mimar Muhammed bin Havlan el-Dımışki’ye Selçuklu Sultanı 1. Alaeddin Keykubat tarafından yaptırılmıştır. Yanındaki ilçeye de ismini veren Sultan Han, Selçuklu kervansaraylarından bugüne dek kalanlar ve restore edilenler arasında en bakımlı olanlarından birisidir. Hanlar kervanların konaklaması ve ticaretin yapılması için kullanılmış yapılardır. Selçuklu mimarisinin özgün özelliklerini taşıyan bu han, işlevsel gereksinimlerin yanı sıra estetik güzelliği de önemseyen bir yaklaşımla inşa edilmiştir. Boyu 116 m, alanı ise 4800 m2 dir. Selçukluların en parlak döneminde yaptırılan Aksaray Sultan Han, dış kapısı, farklı yıldız sistemlerinin tek yapıda kullanılması ile I. Alaaddin Keykubat döneminin gücünü, ihtişamını, refahını ve zenginliğini yansıtır (Algan, 2008). Sultan Han, bir ova üzerine kurulmuş bir kale görünümündedir. Günümüzdeki mevcut durumu Görsel 1’ de verilmiştir (Bknz. Görsel 1). Yapının köşelerinde ve bütün duvarlarının dışında büyük sık istinat kuleleri inşa edilmiş yirmi dört adet payanda bulunmaktadır. Hem kapalı hem de açık bölümleri bulunan han şeklinde sınıflandırılır (Şahin, 2018).
Hanın duvarlarından farklı olarak mermer malzemeyle inşa edilen mukarnaslı kavsaralı avlu taç kapısı, cephe duvarından yüksek ve dışa taşıntılı yapılmış olup, adeta yapının ihtişamını gösterir niteliklerdedir (Dursun, 2019). Dış cephenin üst kısmında Selçuklu dönemine özgü nişler ve geometrik desenler bulunur. Taç kapı nişlerinin kemerleri, köşeleri, niş üzerindeki süslemeler ve giriş açıklığının geçmeli kemerlerinin yanı sıra kapı kasnağı yüzeyinde çok renkli taş malzeme kullanılmıştır (Bulut, 2018). Taç kapısının kavsara kemerinin üzengi taşına kadar olan bölüm kemer taşlarıyla oluşturulmuştur. Üzengi taşı ve kemer silmesinin aşağıya doğru devam ettirildiği diğer taşlar ise taç kapının yan kanatları şeklinde düşünülmüştür. Bu sayede kemer yükü doğrudan oturduğu noktaya değil, taç kapı kanadına dağıtılmıştır (Bulut, 2019). Sonsuz karakterli formlar dış taç kapıda kompozisyonlar oluşturmaktadır. Yan nişlerle kapı kemeri üzerindeki kitâbede yapım tarihi tekrarlanmıştır. Ayrıca, cephenin bazı bölgelerinde Arapça kufi yazıları da yer alır. Sultan Hanı’nın girişi, iki büyük kemerli bir revakla çevrilmiştir. Revaklar, sütunlu ve kemerli galeriler şeklinde yapılmıştır. Sultan Han’ın 1907 yılına ait fotoğrafları Görsel 2’de verilmiştir. İlk fotoğraf taç kapıyı, diğer fotoğraf ise hanın içerisini göstermektedir (Bknz. Görsel 2).
Doğu cephesinde sadece birkaç mazgallı pencerenin açıldığı han, boş gövde duvarları ve payandalı kubbeleriyle kaleyi andıran masif bir yapı görünümündedir. Taş oymalar ve zengin geometrik unsurlarla süslenmiş anıtsal taç kapının arkasında kuzey cephenin ortasında 49×64 m boyutlarında büyük dikdörtgen bir eyvan avluya açılmaktadır (Korkmaz, 2009). Sultan Han’ın üstten görünüşü Görsel 3’te verilmiştir (Bknz. Görsel 3).
Kapıdan eyvan şeklindeki koridora geçilmektedir. Sultan Hanı’nın girişi, iki büyük kemerli bir revakla çevrilmiştir. Avlunun doğusunda on bir oda, batısında ise aynı sayıda iki sıra revak yer alır. Revak kemerli odaların girişleri geometrik motiflerle bezenmiş olup, mekânın tamamı beşik tonozlarla örtülmüştür (Web-4). Revaklar, sütunlu ve kemerli galeriler şeklinde yapılmıştır. Revaklar Görsel 4’te gözükmektedir (Bknz. Görsel 4).
Avlunun sol tarafında sivri tonozlarla örtülü dükkân, hamam, oturma ve yatma için birtakım odalar yer almaktadır. Koridor boyunca yer alan odalar, kervan yolcularının konaklaması için kullanılmıştır. Odalar basit ve işlevsel tasarımlara sahiptir. Sağda cepheleri avluya açık bırakılmış, depo olarak kullanılan mekânlar yer almaktadır.
Bu avlunun ortasında Görsel 4’te verilen dört ayak üzerinde kare planlı bir köşk mescit yükselmektedir (Bknz. Görsel 4). İki yönlü bir merdivenle çıkılan köşk-mescidin kemer cepheleri ve duvarları zengin geometrik desenlerle süslenmiş, ancak zamanla tahrip olmuştur. Aksaray Sultan Han mescidinde kemerleri süsleyen karşılıklı ejderhalar ve yapının dışındaki aslan başı şeklindeki oluklar, kervansaraylara yansıyan Selçuklu figür dünyasının örnekleridir (Algan, 2008). Avlunun güneyinde 32×52 m ölçülerinde dikdörtgen planlı bir bölüm kervanda konaklayanların hayvanları için düzenlenmiştir. Bu bölüm dört ayaklı sıralarla dokuz bölüme ayrılmıştır (Korkmaz, 2009). Bu alanın tamamı ortadan birbirine bağlanan sivri bir tonozla örtülüdür. Bu sivri tonozun ortasında havalandırma ve aydınlatma için sekizgen kasnak kubbe planlanmıştır (Korkmaz, 2009). Hanın kapalı kışlık kısmına ikinci taç kapıdan girilmektedir. İç ve dış taç kapılar, benzer mimari öğelerle ancak farklı süslemelerle zengin bir geometrik repertuar göstermektedir. Kışlık bölüm üç nefli bir hol şeklinde planlanmıştır. Mekânın ortasında bir aydınlık kubbesi mevcuttur (Web-4).
Sultan Han, kervanların konaklaması ve ticaretin yapılması için inşa edilmiş bir yapıdır. İç mekânın düzenlemesi, kervan yolcularının ihtiyaçlarına yönelik olarak tasarlanmıştır. Bu işlevsel yaklaşım, Selçuklu mimarisinin temel özelliklerinden biridir.
Kaynakça
- Algan N.,(2008) Anadolu Selçuklu Dönemi Mimarisi Taş Yüzey Süslemelerinin İncelenmesi ve Seramik Yorumları (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Dokuz Eylül Üniversitesi
- Bulut M., (2018) Aksaray Sultan Hanı Avlu Taçkapısı Bir Restitüsyon Denemesi, Turkish Studies, 13, 235-238.
- Bulut M., (2019) Anadolu Selçuklu Taç Kapılarında Kavsara Kemerleri Türk İslâm Medeniyeti Akademik Araştırmalar Dergisi, 14, 429-440.
- Dursun Ş., (2019) Sultan Alaeddin Keykubad’ın İnşa Ettirdiği Kervansaraylardaki Figürlü Süslemeler, Sanat Tarihi Dergisi, 27, 357-385
- Korkmaz, N., & Rehberi, P. T. (2009). Anadolu Selçuklu Kervansarayları. Türkiye Mühendislik Haberleri, 40-41.
- Şahin, M. (2018). Konya ve Çevresinde Bulunan Anadolu Selçuklu Dönemine Ait Bazı Hanlar Üzerine Yorumlamalar. Journal Of History Studies, 10, 173-204.
- Web-1: http://www.aksaray.gov.tr/sultanhani-kervansarayi
- Web-2: http://gertrudebell.ncl.ac.uk/
- Web-3: https://www.sultanhani.bel.tr/sayfa/kervansarayimiz/
- Web-4: https://islamansiklopedisi.org.tr/sultan-hani–aksaray
Madde Yazım Bilgileri
Yazar: Emel DELİGÖZ
Anahtar Kelimeler: Sultanhan, Kervansaray, Aksaray.
