Bizans Sanatına Bir Örnek: Aksaray Çanlı Kilise
Bizans sanatının dini bir örneği olan ve bugüne kadar içerisinden çıkarılan mumyalar ile dikkat çeken Çanlı Kilise, Aksaray’a 17 km uzaklıktadır (Web-1). İl merkezine bağlı Akhisar köyüne 4 km uzaklıkta olup, köyün kuzeydoğusundadır (Uslu, 2013). Çanlı Kilise zamanında önemli bir dini merkez olup, Hasan Dağı’nın karşısında yer alır. Kilise Kapadokya bölgesinde yer alan Bizans dönemi mimarisinin önemli bir örneğidir (Bozdoğan, 2019).
Kilisenin 1907 yılına ait olan ve bilinen en eski fotoğrafları Görsel 1 ve 2’de, 1981 yılında durumunu gösteren fotoğraf ise Görsel 3’te verilmiştir. Kapadokya bölgesine mimari olarak kaya oymacılığı hakim olsa da, Çanlı Kilise taş örgü mimarinin önemli bir örneğidir (Akyürek, 2015).
Görsel 1. Akhisar, Çanlı Kiliseye Kuzeydoğudan Bakış, 1907 (Ramsey ve Bell, 1909)
Görsel 2. Çanlı Kilise,1907 (Web-2)
Görsel 3. Çanlı Kilisenin 1981 Yılındaki Durumu (Yılmaz, 2019)
Bölgedeki en sağlam kalan eserlerden biri olan kilise kapalı yunan haç tipli (“T” tipi serbest haç planlı) mimariye sahiptir. Orta Bizans döneminin karakteristik yapı tipi olan kapalı Yunan haçı, manastır ve bölgede yaygın olan sivil yapı topluluklarının da en sık tercih ettiği plan tipini oluşturur (Şahna, 2018). Çanlı Kilise’yi Kapadokya’nın yöresel mimari yapısından ayıran özelliği ise başkent kökenli etkiler göstermesidir (Bozdoğan, 2019). Kilise ana kaya üzerine düzgün kesilmiş taştan ve tuğladan karışık duvar tekniği kullanılarak inşa edilmiştir (Bozdoğan, 2019).
1050 yılı civarında inşa edilen orijinal kilise, geniş çapraz kare planlı (9m x 9m) bir nefle birlikte üç oyuk apsise sahiptir. Çanlı Kilise ana apsislerin dıştan beş cepheli içten yarım daire olarak tasarlandıkları anlaşılmaktadır. Doğuda üç apsis görülmektedir. Çanlı Kilise’de yan apsisler de dıștan çok cepheli, içten ise yarım dairedir (Soykan, 2009).
Dört sütun, 4,5 metre genişliğinde ve 16 metre yüksekliğinde merkezi bir kubbeyi destekler. Bununla birlikte, bugüne kadar sadece bir tanesi ayakta kalmıştır. Bu orijinal kubbe, 1950’lerde bir deprem sırasında çökmüştür. Narteks iki katlıdır. Dış cephe ve ince duvar işçiliği, Çanlı Kilisesi’nin ayırt edici özellikleridir. Cephe, değişen kırmızı tuğla ve yerel taş şeritleri ile iki katlı bir görünüm yaratmaktadır. Kırmızı tuğla sadece dış cephenin ana katmanını oluşturmak ve basamaklı kemerleri süslemek için kullanılmıştır. Bu karmaşıklık ve kesinlik, duvarcının aslen Konstantinopolis’ten olduğunu göstermektedir (Web-3).
Köşe mekânları beşik tonozlarla örtülmüştür. Naosun doğu tarafındaki üç apsis, içten at nalı, dıştan çokgen planlıdır. Yan apsislerin yarım kubbeleri orta apsislerden daha alçaktır. Kilisenin üç bölümden oluşan bir narteksi vardır. Tek nefli parekklesion mekânı, naosun kuzey cephesine bitişik, beşik tonozla örtülmüştür. Parekklesionun güney duvarında kilisenin basamaklı stilobatı görülmekte olup, kuzey pencereleri kapalıdır. Apsis ve nişler dahil iç mekânlar yaklaşık 4×8 metre ölçülerindedir. Yapının üç inşa evresi bulunur. Bunlar naos, batıya doğru uzanan iki bölümlü iki katlı narteks ve naosun kuzeyindeki parekklesiondur (Kılıç, 2019).
Kilise kare planlı naos, batıda narteks bölümü ve kuzeyindeki şapel ve parekklesion kısımlarından ibarettir. Kilisenin iç bölgesinde Hz. İsa ve Havarilerini konu alan freskler vardır (Bozdoğan, 2019). Naos resimleri, Hz. İsa’nın hayatından sahneleri yansıtmaktadır. Görsel 4 ve 5 ’te bu fresklerin günümüzde ki durumu ve kilisenin apsisi yer almaktadır.
Görsel 4. Çanlı Kilise’nin Apsisi
Görsel 5. Çanlı Kilise İç Mekan
Kilise çevresinde, 10. yüzyıldan 14. yüzyıla kadar uzanan, Bizans kenti görünümü veren, irili ufaklı kaya evleri bulunmaktadır. Çanlı Kilisesi’nin doğusundaki bir yerleşim bölgesinde yapılan yüzey araştırmasında, yanlarında iki büyük kilise, iki şapel ve odalardan oluşan bir manastır bulunmuştur (Web-1).Kilisenin mevcut durumu Görsel 6’da verilmiştir.
Görsel 6. Çanlı Kilisenin Mevcut Durumu
KAYNAKÇA
- Akyürek, E. (2015). İç Anadolu Bölgesi’nde Bizans Dönemi. Türkiye arkeolojik yerleşmeleri (TAY) Klasör 8 (Bizans-İç Anadolu).
- Bozdoğan, Ö. (2019). Tarihi ve kültürel miraslardaki aşınma: Aksaray Çanlı Kilise örneği (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Aksaray Üniversitesi.
- Kılıç C. (2019) Bizans mimarlığında kapalı yunan haçı plan şeması (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Pamukkale Üniversitesi.
- Ramsey, W. A. ve Bell, G. L. (1909). The thousand and one churches, London: Hodder and Stoughton, pp. 404- 418.
- Soykan, A. N. (2009) Kapadokya bölgesindeki kapalı yunan haçı planlı kagir kiliselerin Mimari Özellikleri Açısından İncelenmesi, Akademik Sanat, 4(7), 44-65.
- Şahna H. (2018) Kapadokya Bölgesi Ihlara vadisindeki Bizans dönemi kaya mimarisi (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Hacettepe Üniversitesi.
- Uslu, S. (2013). Tarihi yığma yapılarda kullanılan metal bağlantı elemanlarının deneysel metotlarla incelenmesi (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Aksaray Üniversitesi.
- Yılmaz, H. M., Yakar, M., & Yıldız, F. (2019) Aksaray Çanlı kilisesi fotogrametrik çalışmaları, 10. Türkiye Ulusal Fotogrametri ve Uzaktan Algılama Birliği Teknik Sempozyumu, Aksaray.
- Web-1: https://www.kulturportali.gov.tr/turkiye/aksaray/gezilecekyer/canli-kilise
- Web-2: http://gertrudebell.ncl.ac.uk/
- Web-3: https://www.cappadociahistory.com/post/canl%C4%B1-kilise-aksaray
Madde Yazar Bilgileri:
Yazar: Emel DELİGÖZ
Anahtar Kelimeler: Güzelyurt, Çanlı Kilise, Aksaray.
