AKSARAY İLİ CUMHURİYET DÖNEMİ İDARİ YAPILARI
1.GİRİŞ
1.1.Çalışmanın Amacı ve Önemi
Bu çalışmanın amacı, Anadolu’da on bin yıllık geçmişiyle birçok medeniyete ev sahipliği yapmış olan Aksaray İli kent merkezinde Cumhuriyet döneminde inşa edilmiş resmi ve idari amaçlı mimari ürünleri incelemektir. Araştırmada; Aksaray’ın özellikle 1920 yılında il olmasıyla birlikte şehrin yeniden imarı yönünde başlatılan çalışmalar sonucunda elde edilen eserler tartışılmıştır. Bu tarih, dönem itibariyle ülkeyi etkisine alan 1.Ulusal Mimari Akımı’nın öncülüğünde mimari yapıların inşa edildiği dönem olduğundan, akımın genel karakteristik özellikleri Aksaray’daki yapılar üzerindeki etkileri ile incelenmiştir. Bu dönemde Aksaray’da inşa edilen kamu yapılarının mimari özellikleri, bu yapıların tarihi çevre ile ilişkileri ve konumları, yapıların gördüğü Restorasyon aşamaları, önceki ve şimdiki durumları fotoğraf, rölöve, belge ve projelerle incelenmiştir.
1.2. Çalışmanın kapsamı, kullanılan materyal ve metot
Bu araştırma Aksaray ilinin Selçuklu döneminden itibaren kent merkezini şekillendiren, günümüzde kalıntıları kalmayan ancak tarihi belge ve araştırmalarda varlığı ispatlanan Kaleiçi’ndeki Cumhuriyet dönemi idari yapılarını kapsamaktadır. Anadolu Selçuklu döneminde şehirlerinin neredeyse tamamında inşa edilen kaleler tarihi kent merkezlerini biçimlendiren savunma amaçlı yapılar olarak yerleşimlerin merkezinde konumlanmıştır. Aksaray’da da benzer şekilde kent merkezini belirleyen ana unsurun kale olduğu anlaşılmaktadır (Şekil 1. 1).
1920 yılında il olan Aksaray’ın ilk valisi olarak atanan Abdullah Sabri Karter, ülkenin içinde bulunduğu kısıtlı imkânlara rağmen, yeni kurulan Cumhuriyet’in ilkeleri çerçevesinde şehirde hızla imar faaliyetlerine girişmiştir. 15.11.1923’de ilk vali Abdullah Sabri Karter’in Edirne’ye atanmasıyla yerine Yusuf Ziya Günar vali olarak atanmıştır (Aksaray Vilayet Gazetesi,1930, sayı:161). Önceki vali döneminde başlatılan yatırımlar ikinci vali döneminde de devam ettirilmiş; Hükümet Konağı, Adliye ve Jandarma Dairesi Binası, Vergi Dairesi binaları tamamlanmıştır.
Çalışmada temel olarak; yayınlar, görsel materyaller, yapıların çizimleri, imar durumları, uydu fotoğrafları, restorasyon raporları, ilk vilayet gazeteleri, yayınlanan eserler, makaleler, kitaplar ve yayımlanmamış bilimsel tezlerden faydalanılmıştır. Yöntem olarak literatür taraması, içerik analizi, gözlemler ve röportajlardan faydalanılmıştır. Çalışmaya konu olan tarihi yapıların planları, mekân organizasyonları, cephe düzenlemeleri, malzemeleri ve yapım teknikleri ile mimari ve yapısal özellikleri yerinde incelenmiş, gözlemler yoluyla ise yapıların bugünkü durumları belgelenmiştir. Yapıların inşa edildikleri dönemde etkili olan 1.Ulusal Mimari Akımı’nı yansıtıp yansıtmadıkları ise içerik analizi yöntemiyle ve karşılaştırmalı olarak ele alınmıştır.
Araştırma kapsamında incelenen kamu binaları; Hükümet Konağı, Adliye-Jandarma Dairesi ve Vergi Dairesi binasıdır. Değişik dönemlerde onarımları yapılan ve çoğunluğu özgün fonksiyonu ile kullanılmakta olan bu yapılar inşa edildikleri dönemin mimari özellikleri yönünden incelemeye değer niteliktedir. Hükümet Konağı binası günümüzde aynı fonksiyonla Valilik makamı olarak kullanılmakta iken diğer yapılar aynı fonksiyonla kullanılmayıp Valilik Ek Hizmet Binaları olarak kullanılmaktadır.
Şekil 1.1. Kent Merkezinde yer alan eserler ve kale şeması, 2017 (Google.maps haritası esas alınarak yazar tarafından üretilmiştir)
Kent merkezini ve çevresindeki yapıları gösteren en eski tarihli belge olan 1954 yılı hava fotoğrafı üzerinde incelenen binalar işaretlenmiştir (Şekil 1. 2.). İlgili hava fotoğrafı, çekildiği tarihte merkezdeki yapı yoğunluğu ve binaların çevresindeki yeşil doku ile birlikte boş alanların fazlalığı hakkında ipucu vermektedir. Dairesel formlu kent merkezini çevreleyen kale surlarının izleri görülmemekte, yerine yapılan yol ve kuzey-güney doğrultusunda geçen yol günümüzde de kullanılmaktadır. Merkezde yer alan üç adet bina kompleksinden oluşan hükümet konağının doğusunda yer alan yeşil alan, günümüzde kent meydanı olarak kullanılmaktadır. Ulu Irmak deresi doğal mecrasında akmaktadır ve çevresindeki dönemin yapıları ve yeşil dokunun önemli bir bölümü günümüzde yeni yapılaşmalara bırakmıştır.
Kent merkezinde yapı yoğunluğunun azlığı, yıkıntı şeklinde oluşmuş plansız boş alanların fazlalığı, merkez çemberinin hemen dışında başlayan büyük yeşil alan ve ağaçlık alanlar, 1954 yılındaki Aksaray kenti hakkındaki en belirgin özelliklerdir.
Şekil 1. 2. 1954 yılı hava fotoğrafı üzerinde Tez kapsamında çalışılan binalar(Gül, M.F. arşivinden elde edilen fotoğraf yazar tarafından düzenlenmiştir)
- BULGULAR VE TARTIŞMA
2.1. Cumhuriyet’in İlk Yıllarında Aksaray
Cumhuriyetin ilk yıllarında Aksaray’la alakalı bilgi sahibi olabilmek için en önemli kaynak 1926-1933 yılları arasında yayınlanan Aksaray Vilayet Gazetesi’dir
Aksaray Vilayet Gazetesi 161 ve 324 numaralı sayılarında şehir merkezi ve ilçelerindeki imar faaliyetlerini maliyetleriyle birlikte maddeler halinde açıklamaktadır. Bu maddeler sırasıyla; yapılan okul binaları, kütüphane, hastane, hükümet konağı, vali konağı, zirai yatırımlar, hapishane ve şehirlerarası yapılan yollardır.
Şekil 2. 1. Aksaray Vilayet Gazetesi (1930, sayı:161)
Aksaray Vilayet Gazetesi’nin 1930 tarihli 161.sayısının 2.sayfasında (Şekil 2. 1.) Aksaray’da ‘6-7 senelik Cumhuriyet İdaresinde Yapılanlar’ başlığıyla şu bilgilere yer vermektedir:
1- Cephesinin açılması için istimlak ve bahçesiyle parmaklıkları için sarf edilen 11.300 lira dâhil olduğu halde 66.300 liraya yapılan ve bugün 150.000 lira ile ancak inşası mümkün olabilen muazzam ve müzeyyen[bezenmiş-süslü] Cumhuriyet Mektebi.
2- 47.500 liraya yaptırılan son sistem betonarmeden adeta yekpare ve zarif Gazi Paşa Mektebi
3- 18.000 liraya mal olan Zafer Mektebi.
4 – 32.000 liraya ihale edilip bir ay sonra tesellüm[teslim] edilmesi zaruri Koçhisar Mektebi
5 – 2.600 liraya alınan bir ana mektebi.
6 – 5.000 liraya alınan muallimler[Öğretmenler] pansiyonu.
7 – 30.000 liraya sanatkârane yapılmış çok cazip ve metin Kütüphane ve matbaa binası.
8 – 2.200 liraya yapılmış ziraat numune bahçesi ve binası.
9 – 112.400 liraya yapılmış muazzam ve müzeyyen çok sağlam Hükümet Konağı.
10 – 35.000 liraya inşa edilen şık, metin, cazip ve bütün teşkilatı haiz Vali Konağı.
11 – İhtiyacımıza tekabül eden[karşılık gelen] yirmi beş yataklı 17000 liraya mal olan güzel ve sağlam Hastane binası.
12 – Şimdiye kadar 50.000 liradan fazla para sarf edilen ve ikmali[tamamlanması] kuvvei kuribeye gelen [kuvvetle yaklaşılan] asri muazzam hapishane (Sanatlar yurdu şeklinde olacaktır.)
13 – 928 nihayetine kadar 132.454 lira ile 7+ 980 km yol yapılmıştır. 929 senesinde de Aksaray – Konya yolunda 2+500 km tesviyei turabiye ikmal ve bundan başka çamur tutan mahallerde 800 metre tülünde şose ferşiyatı ve Aksaray –Arapsun-Nevşehir yolunda 1+ 000 kilometrelik maasilindiraj [silindirlenmiş] şose inşaatı ve muhtelif ebatta 5 beton ve kargir menfez ve Aksaray –Ereğli yolunda mebde [başlangıç] kısmında 5+ 000 kilometrelik şosenin tamiratı esasiyesi [esaslı tamirat] ve 20 +000 kilometrede fazlaca çamur tutarak geçide müsait olmayan Taşpınar yokuşunda 1600 metretülünde müceddet [yenilenmiş] şose inşaatı ikmal edilmiş…
Aksaray Vilayet Gazetesi’nin 324.sayısının 4.sayfasında (Şekil.2. 2) ‘Cumhuriyet Eserlerinden’ başlığıyla şu bilgilere yer verilmektedir:
1.Yalnız inşaatı 30.000 küsur liraya mal olan kütüphane matbaa binası.
2.Yüz küsur bin liraya yaptırılan orta mektep binası.
3. Levazımı ile beraber 40.000 liraya mal olan memleket hastanesi.
Şekil 2.2. Aksaray Vilayet Gazetesi (1933, sayı:324)
Erken Cumhuriyet Döneminde Aksaray’da inşa edilen mimari yapılar içerisindeki kamu yapıları incelenmeden önce, aynı dönem içerisinde Türkiye’de ortaya çıkan mimari akımlar ele alınmıştır. Genelde Cumhuriyet dönemi Türk mimarlığı, Aksaray’daki yansımaları üzerinden geniş bir perspektiften bakılarak incelenmiştir. Osmanlı Devletinin gerileme döneminden itibaren ülkenin içinde bulunduğu şartlar, siyasi, ekonomik ve mimari alandaki değişimler bu kapsamda değerlendirmeye çalışılmıştır.
Osmanlı Devleti 17. yüzyılda gerileme dönemine girmiş ve yeni bir süreç başlamıştır. Yeni reformlar ve değişimler Lale Devri (1703-1730) döneminde yapılmaya başlanmıştır. Başta askerlik olmak üzere, ekonomik, siyasi ve kültürel alanda ‘Batılılaşma’ etkisiyle yapılan yenilikler mimariyi de etkisine almıştır. 1789 yılında tahta çıkan Padişah III. Selim, Batı’dan gelen Barok, Rokoko ve benzeri akımların devam etmesini sağlamış, bu dönemde İstanbul Boğazı’nın her iki yakasında saraylar, kışlalar ve okullar yapılmıştır (Kopuz,1999, s:10).
Avrupa’da Fransız devrimiyle birlikte dünyaya yayılan milliyetçilik akımı, çok uluslu devletlerin parçalanmasına zemin hazırlamış, Osmanlı egemenliği altında yaşayan farklı etnik unsurlar, bağımsızlık ve özgürlük için mücadele vermiştir. İmparatorluk da azınlıkların bağımsızlık istekleri doğrultusunda çeşitli reformlar yapmak zorunda kalmıştır (Işık, 2010, s:20). Bu Reformların en önemlisi, 1908 yılında II. Meşrutiyet’ in ilanıyla başlayan ‘Türk Milliyetçiliği’ fikri olmuştur. Bu fikri akımın öncülerinden olan Ziya Gökalp, Türkçülük hakkındaki fikirlerini Anadolu’ya anlatmaya ve yaymaya çalışmıştır.
1.Meşrutiyet ile beraber İttihat ve Terakki Fırkası’nın yönetime geçmesi ve ‘Türkçülük’ düşüncesiyle eşzamanlı olarak, kültürel alanda da değişimler olmuştur. Sanat, felsefe, dil, edebiyat ve mimari de bu akımın etkisinde eserlerin verildiği alanlardır. Türkçülük akımı etkisinde kalan çağdaş eğitim kurumlarında yetişmiş birkaç Türk mimar, Klasik Türk mimarlığı eserlerini dirilten bir üslup oluşturmuştur. Bu mimarlar arasında en önemli isimler Mimar Kemalettin, Mimar Vedat Tek ve Mimar Muzaffer’dir (Sözen, 1984, s:27).
Öncü mimarlardan Mimar Kemalettin Bey, Türkiye’de mühendis mektebini bitirdikten sonra Almanya’da eğitimine devam etmiştir. Mimar Vedat Bey ise, Fransa’da eğitimini tamamlamıştır. Eğitimlerinin sonucunda her iki mimar da, geçmiş eserleri inceleyerek, geleneksel mimarlığa dayalı milliyetçi düşünceler çerçevesinde seçmeci bir yaklaşımla mimarlık sergilemişlerdir (Sözen, 1984; Kopuz,1999, s:15-16). Bu mimarların binaları, Neoklasik yapıların cephelerine bu dönemde geçerli olan Selçuklu ve Osmanlı süslemelerini uygulamışlardır. Mimar Vedat Tek ve Kemalettin Bey yaşadıkları dönemde fikirleri ve eserleriyle diğer mimarlara örnek teşkil etmiş, aynı ekolü takip etmelerine sebep olmuşlardır. Başta resmi kurum binaları olmak üzere; okul, kışla, banka, postane, tren istasyonu vb. binaların bu üslupta yapılması Hükümet tarafından da teşvik edilmiştir (Sözen, 1984, s:27-34).
1908 yılında II. Meşrutiyet’in ilanıyla başlayan ve 1930’lu yıllara kadar devam eden ‘Türkçülük’ akımı etkisiyle gelişen yeni Mimarlık akımı ‘Birinci Ulusal Mimarlık Dönemi’ olarak adlandırılır. Bu dönemdeki mimari akım farklı isimlendirmelerle; Milli Mimari, Milli Mimarlık Üslubu, Milli Mimari Rönesans’ı, Neoklasik Üslup olarak da belirtilebilir (Sözen,1984, s:28-30).
Bu akımın temel özelliği; yapının cephe tasarımının, plan ve vaziyet planından önce gelmesidir. Binaların ana cephesi veya giriş cephesi diğer cephelerden belirgin bir biçimde farklılaştırılarak, ayrıntılarıyla düşünülerek çözülmektedir (Sözen,1984, s:30). Birinci Ulusal Mimarlık Üslubunda yapılan binalar incelendiğinde, ortak özellikleri olarak; plan ve cephelerin simetrik olarak tasarlanması olduğu, yapı ana girişlerinin kütlenin tam ortasında yer aldığı, Selçuklu ve Osmanlı cephe süsleme elemanlarının motiflerinin ve biçimsel öğelerinin simetri esas alınarak uygulandığı ve Rönesans mimarisi esas alınarak cephede, düşey yönde üç ayrı üslupta üç farklı pencere stilinin kullanıldığı görülmektedir. 19.yy. Avrupa mimarisinin temelini oluşturan bu düzenlemede, Avrupa’daki klasik Yunan ve Roma üslupları yerine Selçuklu ve Osmanlı mimari öğeleri basık veya sivri kemerler, mermer sütunlar, baklavalı veya mukarnaslı sütun başlıkları, geometrik kabartmalarla süslü silmeler, çini panolar, geniş saçaklar, yalancı kubbeler ve köşe kuleleri kullanılmıştır. Kufi yazılı şeritler bağlayıcı öğe olarak kullanılmış, taş ve çiniden başka giriş cephelerinde ve yapı köşelerinde düşey çizgiler güçlendirilmiş ve kubbelerle hareketlendirilmiştir. Bu kubbeler fonksiyonel olmayıp sadece anıtsal bir görünüm kazandırmak için yalancı kubbe olarak tasarlanmıştır (Sözen,1984, s:30-31; Alpagut, 2005, s:91-95).
Cumhuriyetin ilanıyla birlikte Atatürk devrimlerinin uygulanması ana hedef olarak belirlenmiştir. Bu amaçla Ankara’yı Cumhuriyet’in başkenti olarak yeniden kurmak ve Anadolu’nun diğer önemli şehirlerini imar etmekle işe başlanmış ve yeni hükümet konakları, hastaneler, okullar, fabrikalar inşa edilmiştir. Yeni Başkent Ankara’nın imarı ve hızla yapılaşması sürecinde, I. Dünya savaşından çıkan devletimizdeki kısıtlı sayıdaki mimarlar yetersiz kaldığından 1927 yılından itibaren mimarimiz, ülkemize gelen yabancı mimar ve hocaların etkisiyle yeni bir görünüş kazanmıştır. Yerli mimarların sayısının azlığı sebebiyle bu dönemde Alman ve Avusturya kökenli mimarlar Neoklasik üsluptan uzaklaşarak daha çağdaş ve daha köklü akımların yayılmasında etkili olmuş, mimarimiz teori ve pratikte yabancıların etkisinde kalmıştır (Sözen,1973, s:167-168).
2.3. Aksaray Vilayeti Hükümet Konağı
Yapım yılı: 1927-1929
Mahallesi: Minarecik
Dönem İdarecisi: Vali Yusuf Ziya (Günar) Bey
Mimarı: Hrant (Yüksel,1979, s: 59; Erdal, 2014, s:425 ).
Merkez ilçe Minarecik Mahallesi, 559 numaralı ada üzerinde 2010 m2 lik 22 numaralı parsel üzerine inşa edilen 3 adet yapının ortasında yer alır. Doğusunda Atatürk anıtının da yer aldığı ve 44.cadde (Mehmet Altınsoy Caddesi) ile 24.cadde (Turizm caddesi) ile çevrili olan Hükümet Meydanı bulunmaktadır (Şekil 2. 3.).
Şekil 2. 3. Hükümet Konağı’nın İmar Durumu ( Aksaray Belediyesi web sayfası)
Kale içerisinde eski kent merkezinde yer alan Hükümet Konağı ve ek yapıları, hükümet caddeleri ismiyle binilen arasta tipi dükkânlardan oluşan çarşıların açıldığı şehir meydanın ortasında bulunmaktadır (Şekil 2. 4.- 2. 5).
Şekil 2. 4. Hükümet Konağı’nın 1967 tarihli Kadastro Durumu (Kadastro Müdürlüğü)
Şekil 2. 5. Kent meydanı ve Hükümet Konakları binalarının 1960’daki görünümü (Gül, M. F. arşivi)
Giriş cephesindeki kitabeye göre ‘Aksaray Vilayeti Hükümet Konağı’ adı ile isimlendirilen bina, yerel taş malzeme ve işçilikle inşa edilmiştir (Şekil 2. 6.).
Şekil 2. 6. Hükümet Konağı’nın giriş (doğu) cephesi kitabesi
Şekil 2. 7. Aksaray Hükümet Konağı ve ek yapılar (Aksaray Vilayet Gazetesi, 1931, sayı: 241)
Aksaray Hükümet Konağı ve ek yapıları (Şekil 2. 7.). I. Ulusal Mimari Akımı’nın etkisinde Osmanlı ve Selçuklu mimari süsleme ve cephe elemanlarının kullanıldığı Erken Cumhuriyet Dönemi örneklerindendir. Yapının yapım tarihi, yapı maliyeti, dönem özellikleri hakkında kapsamlı bilgiyi 1929 tarihli Aksaray Vilayet Gazetesi’nin 136 no lu sayısından elde edilmektedir. Söz konusu gazetede ‘Yeni Hükümet Konağımız’ başlığı altında şu bilgiler yer almaktadır (Şekil 2. 8.):
Şekil 2. 8. Aksaray Vilayet Gazetesi (1929, sayı:136)
‘‘Cumhuriyet İdaresi’nin ve bu idarenin azimkâr Vali’sinin vilayetimize hediye etmekte oldukları ümran eserlerine muazzam bir hükümet konağı daha inzimam etti. 112.500 liraya müteahhide ihale edilen Hükümet Konağımızın inşaatımızın bir kısmı bitmiş geçen cuma günü vilayet makamı, mektupçuluk, mektubi ve idare heyeti kalemleri daimi Encümen ve kalemi, Maarif Müdürlüğü ve kalemi, sıhhat müdürlüğü kalemleri, muhasebe-i hususiye müdürlüğü kalemi ile mühendislik kalemi yeni Hükümet Konağı’na naklonulmuştur. İnşaatı biten bu kısım bodrum kat ile beraber dört kattır. İki büyük salonu muhtevi dâhilen ve haricen çok sağlamlığı ve güzelliği camidir. Cephesinin üst kısmı Kütahya çinileri ile çok güzel bir surette tezyin edilmiştir. Bu binanın sağ ve sol tarafında yapılması lazım gelen Maliye, Adliye ve Jandarma dairelerinin inşaatına devam edilmektedir”.
1929 yılında dönemin Aksaray valisi Yusuf Ziya Günar’ın gayretleriyle Hükümet Konağı binasının tamamlanarak hizmete açıldığı, yapının sağında ve solundaki Maliye Binası ve Adliye-Jandarma Dairesi inşaatlarının bu tarihte devam etmekte olduğu gazete haberinden anlaşılmaktadır.
Yapının mimarını belirtir herhangi bir kitabe araştırmacılar tarafından tespit edilememiştir. Ancak yapının inşa edildiği dönemde Aksaray Ulu Camii kısmi bir onarım geçirmiştir. Yapılan onarımla; Ulu Camii taç kapısı üzerindeki üçgen alınlık üzerine bitkisel motifler, korkuluklar ve giriş kapısı kenarlarına kabartma bitkisel motifler eklenmiştir. Restorasyonda eklenen motif, korkuluk ve süslemelerle Hükümet Konağı binasının çatı parapet korkulukları ile giriş cephesindeki süslemeler benzerlik göstermektedir (Şekil 2. 9. ve 2.10.).
İbrahim Hakkı Konyalı Aksaray Tarihi eserinin 2.cildinde bu konuda ; ‘‘ Ulu Caminin son tamirinde taç kapının ve yanlarındaki duvarlara payanda şeklinde konan parçalarla bunların üstlerindeki tuhaf yuvarlakların süslerini bu İstanbul lu Hrant kalfa yapmıştır.’’(Konyalı,1974, s:2448). Bu görüşten hareketle Ulu Cami onarımını yapan kalfa/mimar ile Hükümet Konağı’nı inşa eden kişilerin aynı şahıs olabileceği ve adının Hrant olduğu düşünülebilir. Hrant isimli kalfa nın Ermeni asıllı mimar olduğu yönünde bilgi paylaşan araştırmacılardan Zekai Erdal ve Uğur Yüksel, Hükümet Konağı’nın mimarının aynı kişi olduğunu belirtmişlerdir (Erdal, 2014, s: 425; Yüksel,1979, s: 59 ).
Şekil 2. 9. Ulucami Taç kapısı Üzerindeki bitkisel süslemeler Ve çatı korkulukları Şekil 2.10. Hükümet Konağı’nın cephe süslemeleri ve çatı korkulukları
1929 yılında tamamlanan bina, 1933 yılına kadar Valilik makamı olarak hizmet vermiştir. Bu tarihte Aksaray ili vilayet olmaktan çıkarıldığından yapı 1989 yılına kadar Kaymakamlık binası olarak hizmet vermiştir. 1989 yılında Aksaray’ın tekrar il olmasıyla, bina Vilayet Hükümet Konağı olarak kullanılmaya başlanmıştır.
Şekil 2.11. Hükümet Konağı’nın giriş cephesi
Hükümet Konağı Binası, bodrum kat üzerinde üç kat olmak üzere Cumhuriyet döneminin en görkemli yapısı olabilecek nitelikte inşa edilmiştir (Şekil 2.11.). Bina girişi; meydan, tören alanı ve Atatürk anıtının yer aldığı doğu cephesinden sağlanır. Hükümet Konağı; plan ve cephe karakteri olarak Klasik Selçuklu, Osmanlı ve Batı formlarının bir arada, yerel malzeme ve işçilikle birlikte kullanıldığı özgün tasarımlardan biridir. I. Ulusal Mimari Akımı’nın etkileri bina cephe süslemelerinde ve plan şemasında etkisini göstermektedir. Yapı ana girişi, bina kütlesinin tam ortasında meydan yönünde olup, simetrik olarak tasarlanmıştır (Şekil 2.11- 2. 21). Kat silmeleriyle cephe yatay bölünerek, düşey yönde de ayrı üsluplarda farklı pencere söve ve süsleme elemanları kullanılmıştır. Mukarnas başlıklı sütunlarla taşınan ana giriş kapısı, Selçuklu ve Osmanlı mimari öğeleri olan basık veya sivri kemerler, kat silmeleri, çini panolar, giriş cephesinde yalancı kubbe ve bitkisel süslemeler ile plan ve cephelerde simetri, binanın göze çarpan belirgin özelliklerindendir.
Aksaray Hükümet Konağı’nın, yapıldığı tarihten günümüze kadar farklı dönemlerde restorasyonlar geçirdiği cephelerdeki onarım izlerinden anlaşılabilmektedir. 2014 yılında İl Özel İdaresi tarafından kapsamlı Restorasyon ihalesi işi 845.000 TL sözleşme bedeliyle müteahhit firmaya yaptırılmıştır. Aksaray İl Özel İdaresi yetkililerinden Restorasyon rapor ve projeleri temin edilmiştir.
Yapı inşa edildikten günümüze kadar kentsel ve mimari öneminden dolayı titizlikle korunmuş, ancak çeşitli dönemlerde yapılan tadilatlarla bazı özgün öğeler değiştirilmiş, eklemeler yapılmıştır. Dış cephede yer alan derin çatlaklar doldurulmuş, çürüyen ve eriyen taşlar değiştirilmiştir. Bina içindeki çelik profillerle taşınan ahşap kaplama ana merdiven statik sorunlarından dolayı yıkılmış ve yerine çelik omurgalı modern bir merdiven inşa edilmiştir..
Diğer yandan rutubetten kaynaklanan bodrum kat ve su basman seviyesine kadar çıkan nem sebebiyle eriyen, bozulan taşlar değiştirilmiş girişte yer alan merdivenler ve korkuluklar, özgün taş malzemeler kullanılarak onarılmıştır. Cephe mekanik kumlama yöntemiyle temizlenmiş, yenileme ve derz dolgu işlemi yapılmıştır. Çatı ve yalancı kubbe tamamen sökülerek yenilenmiş, parapet taşlarından bozulanlar ve eriyenler değiştirilmiştir (Şekil 2.13.).
Şekil 2.13. Aksaray Hükümet Konağı’nın restorasyon aşamasından fotoğraflar
2.3.1. Planlar
Bodrum kata, giriş aksı ve giriş holü karşısında bulunan merdivenle inilmektedir. Merdiven evinin sekizgen formu ve döner merdiven olarak tasarlanmış kütlesi dışarıya taşmakta, iniş merdiveni hole (iç sofa) açılmaktadır. Hol etrafına sıralanmış şekilde su deposu, mutfak, kazan dairesi gibi tesisat ve mekanik birimler yer alır. Bürüt alanı 350 m2 olan yapının yığma taşıyıcı duvar kalınlıkları 60 cm ile 110 cm arası değişmektedir. Bodrum katın iç yüksekliği 255 cm dir. Güney cephede yer alan dışarıdan iniş merdiveni restorasyon aşamasında kapatılmıştır (Şekil 2.14.).
Şekil 2.14. Hükümet Konağı’nın Bodrum Kat Planı (Aksaray Valiliği-İl Özel İdaresi)
Zemin katta bina girişinin kat sahanlığı kotuna kuzey ve güney yönlü on basamaklı iki adet merdivenle çıkılır. Her iki merdivenin demir korkulukları restorasyon aşamasında değiştirilerek orijinal fotoğraflarda yer alan taş korkuluklar yapılmıştır. Ayrıca mozaik kaplama basamaklar doğal taş döşeme ile değiştirilmiştir. Yapı kütlesinin ortasında yer alan ikişer kanatlı üç adet ana giriş kapısı, protokol girişi ve ziyaretçi girişlerinde kullanılmak üzere belirlenmiştir (Şekil 2.15. ve 2. 16).
Şekil 2.15. Hükümet Konağı’nın merdiven korkulukları
Şekil 2.16. Hükümet Konağı’nın ahşap ana giriş kapısı
Giriş holünde güvenlik görevlileri noktası yer alır. Bu katta giriş aksı ekseninde simetrik bir plan şeması uygulanmıştır. Giriş holü (iç sofa) karşısında yapı kütlesi ortasında bodrum ve üst kata çıkışların sağlandığı merdiven yer alır. Çelik iskeletli betonarme merdiven onarım aşamasında değiştirilerek yerine modern bir yaklaşımla çelik omurgalı cam merdiven monte edilmiştir. Merdivenin her iki yanında ıslak hacimler ( tuvaletler) yer almaktadır. Orta holle 45 derecelik açılı kapılarla giriş yapılan dört adet ofis Vali Yardımcılarının makam odaları ve Valiliğe ait diğer hizmet birimleri olarak kullanılmaktadır. Bürüt alanı 332 m2 olan zemin katın tavan yüksekliği 370 cm, duvar kalınlıkları 40 cm – 70 cm arasında değişmektedir (Şekil 2.17.).
Şekil 2.17. Hükümet Konağı’nın Zemin Kat Planı (Aksaray Valiliği-İl Özel İdaresi)
Şekil 2.18.Hükümet Konağı’nın kat holü
Merdivenle ulaşılan birinci kat, protokol katı olarak hizmet vermektedir. Kat holü etrafında; Valilik makam odası, sekretarya, özel kalem ve diğer hizmet birimlerinin yer aldığı mekânlar bulunmaktadır. Bürüt alanı 332 m2 olan birinci katta iç mekân kat yüksekliği 365 cm, duvar kalınlıkları ise 30 cm -70 cm arasındadır.
İkinci kata çıkıldığında ise, merdivenlerle ulaşılan kat holü karşısında Valilik toplantı salonu yer almaktadır. Merdivenin kuzeyinde depo, güneyinde tuvalet ve diğer servis mekânları bulunur ve çatıya çıkış, depo tavanındaki gemici merdiveniyle sağlanmaktadır. İkinci katın iç mekân yüksekliği 390 cm, duvar kalınlıkları ise 30 cm – 70 cm arasındadır (Şekil 2.18- 2. 19).
Şekil 2.19. Hükümet Konağı’nın 2. Kat Planı (Aksaray Valiliği-İl Özel İdaresi)
Yapının Kent Meydanı’na bakan doğu cephesi, en görkemli süsleme elemanlarının bulunduğu, anıtsal giriş cephesidir. Simetrik anlayışta tasarlanan giriş cephesi, birinci Ulusal Mimari Akımı etkilerinin en güzel örneklerindendir. Bina girişine kuzey ve güney doğrultusunda yerleştirilmiş iki merdivenle ulaşılmaktadır. Taşıyıcı kolonlar üzerine oturan birinci kat çıkması portik görevi yapmaktadır. Ortada dökme mozaik gövdeli, mukarnas ve bitkisel motif bezeme başlıklı iki adet kolon, kenarlarda ise kesme taştan iki adet kolon bulunmaktadır (Şekil 2.20).
Şekil 2.20. Aksaray Hükümet Konağı’nın girişindeki portik taşıyıcı kolonlar.
Giriş portikin üzerinde yer alan mekân, üç yönde pencere ile aydınlatılan Valilik makam odasının yer aldığı bölümdür. Doğu cephesinde dikdörtgen formlu geniş pencereler yer almakta, tüm cephede katlar birbirinden yatay kat silmeleriyle ayrılmaktadır. Katlar arası pencere formları, söveler ve süsleme elemanları farklılıklar göstermektedir. Giriş aksının kuzey ve güneyinde yer alan pencereler ilk iki katta aynı forma sahipken, birinci kat pencereleri altında taş kabartma süslemeler bulunmaktadır. Son kat toplantı odası doğu cephesinde yer alan dikdörtgen pencereler ise büyük bir sivri kemeri tanımlamaktadır(Şekil 2.21.).
Doğu cephesi yapının en görkemli cephesidir ve bitkisel bezemeli Kütahya çinileri, kıvrılarak yukarı çıkan alınlık, çini madalyonlar, kabartmalar ile palmet motifler en belirgin süsleme elemanlarıdır. Giriş cephesinin baskın öğesi kubbe, ahşap konstrüksiyon üzeri kurşun kaplamadır ve fonksiyonel olmayan görsel amaçlı bir yalancı kubbedir. Restorasyon aşamasında çürüyen ahşap iskelet, kubbe kaplaması sökülerek yenilenmiştir (Şekil 2.21.). Çatı boyunca taş korkuluklarla çevrili parapetler ise köşelerde yer alan babalara birleşir.
Şekil 2.21. Aksaray Hükümet Konağı’nın restorasyon projesindeki giriş (doğu) cephesi (Aksaray Valiliği-İl Özel İdaresi)
Yapının kuzey ve güney cephelerinin düzenlemesi aynı olup, giriş cephesine göre daha yalın bir görünüme sahiptir. Güney cephede yer alan bodrum kazan dairesi girişi için kullanılan kapı onarım döneminde iptal edilmiştir. Her iki cephede de diğer cephelerde olduğu gibi kesme taştan yatay kat silmeleriyle katlar birbirinden ayrılmıştır. Çıkış merdivenleriyle iki yönden zemin kata ulaşılmaktadır. Bina kütlesinden 350. cm ile doğu cephesine taşan bölüm, giriş cephesinin devamı niteliğinde tasarlanmıştır. Sivri kemerli ikinci kat pencereleri üzerinde Kütahya çinilerinden bitkisel bezemeli süslemeler bulunmaktadır. Bu bezemelerin ortasında ise kuzey ve güney yönlerinde ay yıldızlı bir kabartma yer almaktadır (Şekil 2.22.ve 2.23.) Kuzey ve güney cephelerde zemin kat ile birinci kat pencereleri basık kemerli, son katta bulunan pencereler kilit taşlı dikdörtgen forma sahiptir.
Şekil 2.22. Hükümet Konağı’nın güney cephesi
Şekil 2.23. Hükümet Konağı’nın güney cephesi ve giriş merdiveni
Hükümet Konağı’nın Batı Cephesinin en belirgin özelliği, ana kütleden öne çıkarak vurgulanan sekizgen formlu merdiven evi kütlesidir. Merdiven çıkış yönüne göre düzenlenen dikdörtgen formlu pencereler, farklı çıkış kotlarında cepheye hareketlik katmaktadır. Dikey yönde silmelerle bölünen pencere sıraları, altlarında yer alan kabartma süsleme elemanlarıyla batı cephesinde bina kütlesi üzerinde farklı etki oluşturmaktadır (Şekil 2.24.).
Şekil 2.24. Hükümet Konağı’nın batı cephesi
Merdiven evi dış cephesinin derz çatlakları, bozulma ve kırılmaların yoğun olduğu, statik sorunların cephede en fazla gerçekleştiği kısım olduğu görülmüştür. Yapılan onarımla bu cephede yenileme, sağlamlaştırma yöntemleri kullanılarak binanın günümüzdeki görünümü elde edilmiştir (Şekil 2.24 ).
Zemin su seviyesi ve nemden kaynaklı bozulmalar bodrum kat seviyesinde yapının tamamını etkilemekte iken, restorasyon döneminde iyileştirmeler yapılmıştır. Temel seviyesine inilerek binanın çevresine drenaj sistemi yapılmış, binanın gelecek nesillere sağlam bir şekilde aktarılması için gereken müdahaleler yapılmaya çalışılmıştır.
Bodrum+ 3 katlı binanın duvarları yığma tekniğinde döşemeleri betonarme olarak inşa edilmiştir. Dış duvar kesitleri; cepheye bakan yüzey 15-17 cm kalınlığında yöresel kesme taş, iç yüzeye bakan yığma ateş tuğlası birlikte örülerek inşa edilmiştir (Şekil 2.25- 2. 26).
Şekil 2.25. Hükümet Konağı’nın dış duvar kesitleri.
Şekil 2.26. Hükümet Konağı’nın 1-1 Kesiti (Aksaray Valiliği-İl Özel İdaresi)
2.4. Adliye ve Jandarma Dairesi (Valilik Ek Bina)
Yapım yılı: 1927-1930
Mahallesi: Minarecik
Dönem İdarecisi: Vali Yusuf Ziya (Günar) Bey
Merkez ilçe Minarecik Mahallesi, 559 numaralı ada üzerinde 2010 m2 lik 22 numaralı parsel üzerine inşa edilen 3 adet yapının güneyinde yer alır (Şekil 2.27). Aksaray’ın ikinci valisi Yusuf Ziya Günar tarafından Adliye ve Jandarma işlerinin görülmesi için yaptırılmış olup 1930 yılında tamamlanmıştır. Bodrum üzeri iki katlıdır, günümüzde valilik ek binası olarak hizmet amacıyla kullanılmaktadır.
Şekil 2.27. Hükümet konağı, Jandarma- Adliye Binası ve Vergi Dairesi’nin 1933 tarihli fotoğrafı (Aksaray Vilayet Gazetesi,1933, sayı:325).
Plan şeması giriş aksına göre simetrik anlayışta tasarlanmış, tüm katlarda orta hol(iç sofa) çevresinde her iki yönde odalar yerleştirilmiştir. Bodrum kata doğu ve güney cephedeki kapılardan giriş yapılmakta, doğu cephesine ise meydan yönünden basamaklarla çıkılmaktadır. Bu kattaki odalar arşiv,depo ve güvenlik güçlerinin dinlenme ve bekleme odaları olarak kullanılmaktadır (Şekil 2.28).
Şekil 2.28. Adliye- Jandarma Dairesi’nin Bodrum Kat Planı (Aksaray Valiliği, Çevre Şehircilik Md.)
Zemin kata meydan kotundan 22 basamakla çıkılmaktadır. Yapı kütlesinin batı yönünde tuvaletlerın bulunduğu bölüm ana kütleden T formunda belirgin şekilde çıkarılmıştır.Giriş kapısı hole açılmaktadır ve girişin karşısında üst kata çıkan yarım daire formunda merdiven yer alır. Bu katta dilekçe kabul birimi ile birlikte valilik himet birimleri yer almaktadır (Şekil 2.29 ve 2.30)
Şekil 2.29. Adliye- Jandarma Dairesi’nin zemin kat giriş holü
Şekil 2.30. Adliye- Jandarma Dairesi’nin Zemin Kat Planı (Aksaray Valiliği)
Birinci kat plan şemasında zemin kattaki mekanların tekrar edildiği ancak, doğu cephesindeki giriş üzerinde kolonlarla taşınan kısımın çıkıntı oluşturduğu görülmektedir.Üç yönde penceresi olan bu hacim vali yardımcısının makam odası olarak kullanılmaktadır.Ayrıca bu katta yazı işleri müdürlüğü, sekreterlik, kütüphane ve diğer hizmet birimleri yer almaktadır (Şekil 2. 31).
Şekil 2.31. Adliye- Jandarma Dairesi’nin birinci kat holü
Giriş cephesi, simetrik olarak tasarlanmıştır ve yapının en gösterişli ve belirgin cephesidir. Yapının güney ve kuzey cepheleri sade bir anlayışla tasarlanmış, herhangi bir süsleme elemanı kullanılmamıştır (Şekil 2.33.- 2.34). Düzgün kesme taş cephelerin tamamında kullanılmış, bodrum kat pencere seviyesine kadar sonradan mozaik sıva ile kaplama yapılmıştır. Zemin kat ile birinci kat arası, taş kat silmesi ile ayrılırken giriş cephesi dışındaki cephelerin tamamında basık kemerli pencereler kullanılmıştır. Ana kütleden 3 m ileri taşan hareketli doğu cephesinde kuzey ve güney yönünde iki merdivenle zemin kata çıkılmaktadır. Birinci kat çıkıntısı, köşelerde kare kaideli iki adet doğal taş direk, ortada bitkisel motif başlıklı iki adet dökme mozaik dairesel sütunlarla taşıtılmıştır (Şekil 2.32.- 2.33).
Şekil 2.32. Adliye- Jandarma Dairesi’nin giriş cephesi (Aksaray Valiliği, Çevre Şehircilik Md.)
Şekil 2.33. Adliye- Jandarma Dairesi’nin giriş cephesi ve merdiveni.
Şekil 2.34. Hükümet Konağı ve Adliye-Jandarma Dairesi binalarının batı cephesi
Bodrum üzeri iki katlı yığma tekniğinde inşa edilmiş olan yapının iç duvar kalınlıkları 35 cm, dış duvar kalınlıkları 50 cm ve döşemesi betonarmedir (Şekil 2.35.).
Şekil 2.35. Adliye- Jandarma Dairesi’nin A-A Kesiti (Aksaray Valiliği, Çevre Şehircilik Md.)
2.5. Maliye -Vergi Dairesi (Valilik Ek Hizmet Binası)
Yapım yılı: 1927-1930
Mahallesi: Minarecik
Dönem İdarecisi: Vali Yusuf Ziya (Günar) Bey
Merkez ilçe Minarecik Mahallesi, 559 numaralı ada üzerinde 2010 m2 lik 22 numaralı parsel üzerine inşa edilen 3 adet yapının kuzeyinde yer alır. Aksaray’ın ikinci valisi Yusuf Ziya Günar tarafından maliye işlerinin görülmesi için yaptırılmış ve inşaatı 1930 yılında tamamlanmıştır (Aksaray Vilayet Gazetesi sayı:325). Ancak günümüzde kullanılan yapı ilk yapılan bina olmayıp, 1985 yılında yeniden inşa edilmiştir. Orijinali bodrum üzeri iki katlı iken, yeni yapı bodrum üzeri üç katlı olarak günümüz teknolojisiyle betonarme iskelet üzerine eski hali baz alınarak doğal taş kaplama ile yeniden inşa edilmiştir. Günümüzde Valiliğin ek binası olarak kullanılmaktadır (Şekil 2.27).
Maliye-Vergi Dairesi’nin plan şeması Adliye ve Jandarma dairesiyle benzerlik göstermektedir. Hol (iç sofa) etrafında odalar, giriş aksı karşısında merdiven yerleştirilmiştir. Her üç katta da orta koridorun kuzeyinde ve güneyinde valilik hizmet birimleri yer almaktadır (Şekil 2.36).
Şekil 2.36. Maliye- Vergi Dairesi’nin Zemin Kat Planı
Şekil 2.37. Hükümet Konağı ve Maliye-Vergi Dairesi binalarının 1940 tarihindeki fotoğrafı (Gül,M.F. Arşivi)
Yapının simetrik olarak tasarlanan giriş cephesi, en gösterişli ve belirgin cephesidir ancak diğer cepheleri sade bir anlayışla tasarlanmış, herhangi bir süsleme elemanı kullanılmamıştır. Düzgün kesme taş kaplam cephelerin tamamında kullanılmış ve katlar arası taş kat silmesi ile bölünmüştür. Adliye-Jandarma Dairesinin cepheleri ile benzerlik göstermekte ve 1.Ulusal Mimari Akımı’nın karakteristik cephe özellikleri bu yapıda kullanılmıştır (Şekil 2.38- 2.39 ve 2.40).
Şekil 2.38. Vergi Dairesi’nin giriş cephesi krokisi
Şekil 2.39. Maliye-Vergi Dairesi’nin giriş cephesi
Şekil 2.40. Maliye-Vergi Dairesi’nin güney cephesi
Madde Yazar Bilgileri:
Yazar: Mehmet ÖZER
Anahtar Kelimeler:Aksaray İli, Erken Cumhuriyet Dönemi, Mimarlık, 1.Ulusal Mimari Akımı
