ŞERH-İ HADÎSİ ERBÂİN

ŞERH-İ HADÎSİ ERBÂİN (KIRK HADİS ŞERHİ)
(Şeyh Hâmid-i Veli, Somuncu Baba, Şerh-i Hadîsi Erbâin, Kırk Hadis Şerhi)

Şeyh Hâmid-i Veli, ilmiyle temayüz etmiş, müderris ve müellif sûfîlerdendir. Onun hayatını ele alan tarihi kaynakların çoğunda eser yazdığına dair bir kayda rastlamasak da muahhar birkaç kaynakta Şerh-i Hadîsi Erbâin adlı eserinden bahsedilmiştir. Öte yandan Yusuf Hakîkî Baba’nın şerhi, Somuncu Baba’nın eser telif ettiğini, en azından kırk hadis şerhi eserinin varlığını ortaya koyar niteliktedir.

Şeyh Hâmid-i Veli’nin Şerh-i Hadîsi Erbaîn, Zikir Risâlesi (Risâle fî zikri kelimeti la ilâhe illallah) ve Silahü’l-müridîn adlı üç eser yazdığı zikredilmekle birlikte tarihi kaynakların çoğunda onun eser yazdığına dair bir kaydın olmayışı, eserlerin ona aidiyetine dair haklı bir temkini beraberinde getirmiştir. Bununla birlikte eserlerinden Şerh-i Hadîsi Erbaîn’in Yusuf Haîkî Baba tarafından yapılmış bir şerhinin varlığı, muahhar bazı kaynakların onun Şerh-i Hadîs-i Erbaîn eserinden bahsetmesi, kataloglarda onun adına kayıtlı eserlerin mevcudiyeti ve günümüz araştırmacılarının onun eserleri ve içeriğine dair yapmış olduğu çalışmalar onun eseri veya eserleri olduğu iddiasını güçlendirmektedir.

Bilindiği gibi Şeyh Hâmid-i Veli’ye atfedilen üç eser bulunmaktadır. Bunlardan Şerh-i Hadîs-i Erbaîn Hüseyin Vassaf ve Bursalı Mehmed Tahir Efendi gibi müelliflerce Şeyh Hâmid-i Veli’nin eseri olarak kaydedilmiştir. Ayrıca mezkûr eserin ona aidiyetine dair başka veriler de mevcuttur. Şerh-i Hadîsi Erbaîn’in Yusuf Hakîkî Baba tarafından yapılan ve 969/1561 tarihinde istinsah edilen ilk şerh Şerh-i Hadîs-i Erbaîn adlı eserin Somuncu Baba’ya aidiyeti konusunda önemli bilgiler içermektedir. Nitekim eserin unvan sayfasında eserin ve şârihin adı “Hadîs-i Erbaîn eş-Şeyh Hâmidzâde liibnihî Yûsuf ve sırraha Yûsuf” şeklinde kaydedilmişken ferağ kaydında eserin istinsah tarihi 969/1561 olarak kaydedilmiştir. Gerek Hüseyin Vassaf ve Bursalı Mehmet Tahir Efendinin kaydından gerekse buradan hareketle Şerh-i Hadîsi Erbaîn adlı eserin Somuncu Baba’ya ait olduğunu söyleyebiliriz. Muahhar kaynakların da bu eseri Somuncu Baba’ya izafe etmeleri ayrıca kayda değerdir. Ayrıca eser Keşfüzzunûn, Esmâü’l-müellifîn ve diğer biyografik kaynaklarda yer almamış, herhangi bir müellife atfedilmemiştir. Eserin başka bir müellife atfedilmemiş olması Somuncu Baba’ya ait olduğu kanaatini kuvvetlendirmektedir.

Somuncu Baba, kırk hadis derleme geleneğini devam ettiren sûfîlerden sayılabilir. Bunun bir neticesi olarak tasavvufî içerikli, seyr ü sülûkun şartlarını ve yollarını anlatan, ihlas ve samimiyete dayalı kırk hadisi Şerhi Hadîs-i Erbaîn adı altında derlemiş ve derlediği her bir hadisi “Hisse” başlığıyla değerlendirmiştir. Somuncu Baba bu hadisleri derlemedeki amacını risalenin mukaddime kısmında şöyle açıklamaktadır: “Nebi (s.a.v.), sahabelerine kendisinin tebliğ ettiği ayetleri ve dine ait hakikatleri, kendilerinden sonra gelenlere anlatmaları için tavsiyelerde bulunmuştur. Nitekim “Bir ayet ve hadis de olsa benden duyduklarınızı tebliğ ediniz.” ve “Allah, benden bir sözü duyan, onu ezberleyip olduğu gibi başkalarına tebliğ eden kimsenin yüzünü ak etsin.” gibi hadisler sünnetinin ihyası ve i’lây-ı kelimetullah’ın icrâsı için söylenmiş sözlerdir. Bu fakir ve günahkâr Hâmid bin Musa El Kayserî’ye de bir kısım sâlih kimseler ve bazı dostları Hz. Peygamberin bu emrine imtisal için kırk hadisi toplamasını tavsiye etmişlerdir. Ben de bu duaya mazhar olabilmek için bu istekleri yerine getirerek böyle bir risale hazırladım.”

Şerh-i Hadîsi Erbaîn hem Arapça metin hem de Türkçe çevirisiyle yayımlanmıştır. Bu eser, Somuncu Baba’nın en çok nüshası bulunan ve tercüme, şerh, tebliğ şeklinde üzerinde en çok durulan eseridir. Eserin tespit edilebilmiş on beş nüshası vardır. Şerh-i Hadîsi Erbaîn’nin ilki Yusuf Hakîki Baba tarafından, ikincisi Hasan b. Muhammed Darendevî tarafından iki şerhi yapılmıştır. Hasan b. Muhammed Darendevî tarafından telif edilen nüsha, Tuhfetü’l-ihvân adıyla Şeyhmus Alkoç tarafından metin ve Türkçe çevirisiyle yayımlanmıştır. Bu iki şerhin ve çevirinin yanında eserin, ilki Abdulbaki b. Ahmed tarafından olmak üzere, Ali Rıza Karabulut, Enbiya Yıldırım, Hasan Turyan ve biri de tarafımızdan olmak üzere beş tercümesi daha yapılmıştır.

Kaynakça

  • Akgündüz, Ahmet. Arşiv Belgeleri Işığında Somuncu Baba ve Neseb-i Âlisi. İstanbul: Osmanlı Araştırmaları Vakfı Yayınları, 2009.
  • Ali Rıza Karabulut, Meşhur Mutasavvıflar, 2. Baskı, Seyyid Burhaneddin Vakfı Yayınları, Kayseri, 1994.
  • Bağdatlı İsmâil Paşa, Hediyyetü’l-Ârifîn Esmâü’l-Müellifin ve Âsâru’l-Musannifin (Ankara: Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1951.
  • Bursalı, Mehmet Tahir Efendi. Osmanlı Müellifleri, Haz.: A. Fikri Yavuz- İsmail Özen, C.1, İstanbul: Meral Yayınları, (?)
  • Enbiya Yıldırım, “Hâmid -i Velî’nin Kırk Hadis Şerhi”, Dicle Ünv. İlahiyat Fak. Dergisi, c. VIII, S. 2, Diyarbakır, 2006, ss. 137-166.
  • İbn Mâce, Muhammed Bin Yezid el-Kazvînî Sünen, İstanbul: Çağrı Yayınları, 1981.
  • Kâtip Çelebi, Keşfü’z-Zunûn, çev. Rüştü Balcı (İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2007).
  • Osmânzâde Hüseyin Vassâf, Sefîne-i Evliyâ, haz. Mehmet Akkuş – Ali Yılmaz, İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2006.
  • Özcan, Mustafa. Somuncu Baba Zikir Risâlesi Tercüme: Pamuk Ofset, İstanbul, 2011.
  • Serinsu, Ahmed Nedim “Somuncu Baba’nın Kelime-i Tevhid Zikri Risâlesi Hakkında”, I. Uluslararası Aksaray Sempozyumu, Ed.: M. Sami Yıldız vd., Aksaray, 2017, ss. 1-31.
  • Şeyh Hamid-i Velî, Hadis-i Erbaîn Tuhfetü’l-Ihvan (Kırk Seçme Hadis-i Şerif Meali-İzahı), çev. M. Şeyhmus Alkoç, İstanbul, 1977.
  • Şeyh Hâmid-i Velî. Risâle li Kutbi’l-Arif ve’l-Âlim eş-Şeyh Hâmid Aksarâyî, Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Kütüphanesi, 270b-273b.
  • Şeyh Hâmid-i Velî. Silâhü’l-Müridîn (Evrad Hamidüddîn Hâmid Aksarayî). Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, 177b-182b.
  • Şeyh Hâmid-i Velî. Silâhü’l-Müridîn. Ankara: Millet Kütüphanesi, Ali Emiri Arapça, 7305/10-14.
  • Şeyh Hâmid-i Velî. Silâhü’l-Müridîn. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, İzmirli İsmail Hakkı Koleksiyonu, 1510/306-315.
  • Şeyh Hâmid-i Velî. Şerhi Hadîs-i Erbaîn. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Bağdatlı Vehbi Efendi, 2047-7/ 235b-242a.
  • Şeyh Hâmid-i Velî. Zikir Risâlesi. Manisa: Manisa İl Halk Kütüphanesi, Zeynelzâde Kitaplığı, 81/2.
  • Şimşek, Selami. Somuncu Baba Hazretlerinin Evrâdı ve Evrâd-ı Safeviyye, İstanbul, Buhara Yayınları, 2020.
  • Turyan, Hasan. Somuncu Baba Şeyh Hâmid-i Veli Hayatı Eserleri Görüşleri, Bursa: Merassa Yayınları, 2010.
  • Ulu, Mahmut. Şeyh Hâmid-i Velî Somuncu Baba Hayatı ve Eserleri, Aksaray: Aksaray Valiliği Yayınları, 2015.
  • Ulu, Mahmut. “Şeyh Hâmid-i Velî’ye (Somuncu Baba) Atfedilen ve Ondan Bahseden Eserlerdeki Tasavvufî Kavramlar”. Eskiyeni / 46 (Mart 2022): 395-426.
  • Ulu, Mahmut. “Menkıbeler Ekseninde Bir Zâhir-Bâtın Yolcusu: Somuncu Baba”. Folklor Akademi Dergisi (2021), 4/3, 452-463.
  • Ulu, Mahmut. “Şeyh Hâmid-i Velî (Somuncu Baba) ve Ona Atfedilen “Zikir Risâlesi” Adlı Eser”. Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi SBE Dergisi 11/Hacı Bektaş Veli Özel Sayısı (2021), 58-74.
  • Ulu, Mahmut. “Şeyh Hâmid-i Velî ve Silâhü’l-Mürîdîn Adlı Eseri”. Millî Kültür Araştırmaları Dergisi 5/1 (2021), 135-146.
  • Ulu, Mahmut. Şeyh Hâmid-i Velî Somuncu Baba Hayatı ve Eserleri, 40. Baskı, Konya: Manolya Yayınları, 2020.
  • Ulu, Mahmut. Tarih Tabakat, Arşiv ve Yazmalar Ekseninde Şeyh Hâmid-i Velî Hayatı Eserleri ve Görüşleri. Ankara: Berikan Yayınları, 2021.
  • Yusuf Hakîkî Baba, Şerh-i Hadîsi Erbaîn, Süleymaniye Ktp., Esat Efendi Bl., 1441, vr. 13a-37a.

Eserden örnekler:
Birinci Hadis: “Ömer İbn Hattab’tan (ra) Rasulullah (s.a.v) dedi ki: Ameller niyetlere göredir. Herkese niyet ettiği şey vardır. Öyleyse kimin hicreti Allah’a ve Râsûlüne ise onun hicreti Allah ve Râsûlünedir. Kimin hicreti de elde edeceği bir dünyalığa veya nikâhlanacağı bir kadına ise onun hicreti de o hicret ettiği şeyedir.” (Şeyh Hâmid, 2047-7/ 235b)

Hisse: Dini ve dünyevî işlerinin tamamında niyetini halis tutan kişi her iki dünyanın saadetine ulaşır. (Şeyh Hâmid, 2047-7/ 236a)

Kırkıncı Hadis: “Rasulullah (s.a.v) dedi ki: Ümmetim içinde beni sevme konusunda en önde olanlar benden sonra gelip de sadece beni görmek için malını ve ailesini feda etmeyi göze alanlardır.” (Şeyh Hâmid, 2047-7/ 242a)

Hisse: Aleyhissalatü vesselamdan ümmeti içindeki O’nu görmeyi her şeye tercih edip bu yolda ailesini ve malını feda edecek düzeyde kendisine muhabbet besleyenlere müjde vardır. O’na olan sevgileri onları fani varlıklarının tüm sıkıntılarından kurtarır. Bu sebeple onlar fani muhabbet ehlinin karşılığında Allah’ın zatından başka hiçbir şeye muhabbet beslemeyenler arasına girerler. (Şeyh Hâmid, 2047-7/ 242a)

Madde Yazım Bilgileri
Yazar: Dr. Öğr. Üyesi Mahmut ULU
Anahtar Kelimeler: Şeyh Hâmid-i Veli, Somuncu Baba, Şerh-i Hadîsi Erbâin, Kırk Hadis Şerhi.