Melendiz Çayı
Akarsular
Aksaray ilinin en önemli su kaynaklarından biri olan Melendiz Çayı, Orta Anadolu’da bulunan Ihlara Vadisi boyunca akmaktadır. Aksaray ili, 30º-35º doğu meridyeni ile 38º-39º kuzey paraleli arasında yer almaktadır. Kuzeyinde Kırşehir ve Ankara, doğusunda Nevşehir, güneydoğusunda Niğde, güneybatısında Konya, kuzeybatısında Tuz Gölü bulunmaktadır. Akarsular yönünden fakir olan Aksaray’ın en önemli akarsuyu Melendiz Dağı’ndan doğan ve Ihlara Vadisi’nden geçen Melendiz Çayı’dır. Diğer önemli akarsular ise Karasu ve Eşmekaya çaylarıdır. Aksaray’a içme suyu ihtiyacının büyük bir bölümünü sağlayan Mamasın Barajı, Melendiz ve Karasu çayları tarafından beslenmektedir (Bkz. Şekil 1-1, Şekil 1-2). Bu çaylar Mamasın Barajı’ndan sonra Uluırmak vasıtasıyla, Yeşilova, Yeşiltepe ve Ulukışla kasabalarından geçerek, Tuz Gölü’ne deşarj olmaktadır. Mamasın Barajı’nı besleyen en önemli kaynak, Uluırmak olarak bilinen Melendiz Çayı’dır. Aksaray’ın güneydoğusunda 3268 m yüksekliğinde Hasandağı bulunmaktadır.
Melendiz Çayı (Uluırmak), Aksaray ili topraklarındaki en önemli akarsudur. Bu akarsuyun Antik Çağdaki adı Potamus Kapadukus (Kappadokya Irmağı)’dır. Melendiz Dağı‘nın yamaçlarındaki Niğde Çiftlik köyünden ve çevresindeki su kaynaklarından doğmakta, Aksaray ilinin sınırlarındaki Ilısu, Ihlara, Belısırma, Yaprakhisar, Selime ve Kızılkaya kasabalarında aktıktan sonra sulama amaçlı kaya dolgu gövdeli, 1962 tarihinde inşaatı tamamlanan Mamasın Barajı’na ulaşmaktadır (Bkz. Tablo 1).
Mamasın Barajı’nın maksimum su kapasitesi 165.8 hm3’tür. İçme ve sulama suyu amaçlı kullanılmaktadır. Barajdan çıkışı, Aksaray ili merkezinden geçen Uluırmak kanalı yoluyla, son olarak Tuz Gölü’ne dökülür. Melendiz Dağı’nın eteklerinden çıkan kaynak ve derelerin birleşmesiyle oluşur. Su toplama alanı (havzası) 565,2 km²’dir. Yıllık ortalama akım Selime köyünde 72,99 hm³’tür. Akım yazın azalırken, ilkbahar yağmurlarıyla artar. Aksaray ilinin içme su kaynakları Mamasın Barajı ve Bağlı köyündeki yeraltı kuyularıdır. Mamasın Barajı, Konya kapalı havzası içinde olup kuzeybatı sınırlarında Tuz Gölü bulunmaktadır. Mamasın Barajı’nı besleyen en önemli kaynak Melendiz Çayı’dır. Ayrıca Karasu Çayı ve bazı küçük yan dereler de barajı besleyen kaynaklar arasındadır. Mamasın Barajı 24,854 hektarlık bir sulama alanı kaplamaktadır. Mamasın Barajı’nı besleyen Melendiz ve Karasu kaynaklarının potansiyeli Tablo 2’de verilmiştir (Bkz. Tablo 2).
Melendiz Havzasının Topoğrafik ve Jeomorfolojik Özellikleri: Ihlara Vadisi boyunca çıkan sıcak ve soğuk su kaynakları çaya karışmaktadır. Bölgedeki akarsu drenaj alanı ve su bölümü çizgisine göre; güneydoğuda Melendiz Dağı (2963 m), güneyde Büyük Hasan Dağı (3268 m) ve Küçük Hasan Dağı (3069 m), batıda Tuz Gölü ve kuzeyde Ekecik Dağı (2137 m) ile sınırlandırılmaktadır. Melendiz Çayı Havzası Topoğrafik Yükselti Haritası Şekil 2’de verilmiştir (Bkz. Şekil 2).
Kaynağını, ismini aldığı volkanik kütle olan Melendiz Dağı’ndan alan Melendiz Çayı, şekillendirdiği jeomorfolojik birimlerden geçerek Tuz Gölü’ne dökülmektedir. Melendiz Çayı Havzası, farklı jeomorfolojik unsurların olduğu bir alan niteliğindedir. Plio-Kuaterner tektonik ve volkanik faaliyetler ile buna bağlı olarak havzada etkili olan flüvyal süreçler, havzanın jeomorfolojisinin şekillenmesinde etkin bir rol oynamıştır. Özellikle, flüvyal kökenli dış kuvvetlerin etkisiyle havza bugünkü hâlini almıştır (Bkz. Şekil 3).
Morfolojik olarak ortaya çıkan farklı birimler, havzada farklı arazi kullanım kararlarının alınmasına neden olmuştur. Jeomorfolojik birimlerin çeşitlilik göstermesi iklim üzerinde şekillendirici bir rol oynar. Melendiz Çayı Havzası, Paleolitik’ten başlayarak pek çok medeniyete ev sahipliği yapmıştır. Neolitik dönem yerleşmeleri (Aşıklıhöyük vb.), dağ yamaçları ile ovaların kesişme yerleri gibi korunaklı yerlerde kurulmuşken, daha yeni Acemhöyük gibi Tunç Çağı yerleşmeleri ise Aksaray Ovası ve çevresinde yoğunlaşmıştır. Yerleşmeler genellikle toplu şekildedir ve farklı morfolojik birimlerde farklı şekiller alabilmektedir.
Ayrıca son yıllarda teknolojinin de gelişmesiyle birlikte su ve elektrik izale hatlarının her eve ulaşabilmesi, yerleşmelerin dağılmasına neden olmuştur. Bu alanda, geçici yerleşme tiplerinden yayla ve ağıllar yoğunluktadır. Hasan, Keçiboyduran ve Melendiz dağlarında yayla, Tuz Gölü ve çevresinde ise ağılların toplandığı görünmektedir. Köy yerleşmeleri, daha çok su kaynaklarının bol olduğu vadi içleri ile dağ ve ova arasındaki eğim kırıklığının olduğu alanlarda ve eğim değerlerinin düşük olduğu ovalık alanlarda yoğunlaşmıştır. Kasaba ve şehir yerleşmeleri ise, Aksaray Ovası ile plato arasındaki faylara (Tuz Gölü Fayı) bağlı eğim kırıklığının olduğu, ana ulaşım ağlarının (D 300 ve E 90) geçtiği alanda yoğunlaşmıştır.
Yükselti, eğim, bakı gibi fiziki coğrafya faktörlerinin kısa mesafelerde değişkenlik göstermesi, havzada farklı toprak tiplerinin oluşmasına neden olmuştur. Havzada en fazla yer kaplayan topraklar ise kahverengi topraklar, alüvyal topraklar ve kireçsiz kahverengi topraklardır. Burada önemli olan mesele, doğal ortam-insan etkileşimi kapsamında bu toprakların arazi kullanımı açısından nasıl kullanıldığının ve yanlış arazi kullanımının tespit edilmesidir.
Günümüzdeki hızlı nüfus artışı, sulu tarımın yaygınlaşması ve endüstriyel kalkınma, doğal su sistemini nicelik ve nitelik yönünden zorlamaktadır. Bu durum, su ile ilgisi olan yasal, idari, sosyal, teknik ve ekonomik tüm faaliyetleri entegre bir biçimde kapsayan su kaynakları yönetimine daha bilinçli ve sistematik yaklaşmayı zorunlu kılmaktadır. Su, küresel ölçekte tükenmeyen doğal kaynaklar grubu içinde sayılsa da, bölgesel ve yerel olarak sonlu bir kaynak durumundadır.
Melendiz Çayı Havzasının İklim Özellikleri: Melendiz Çayı Havzası; yazları sıcak ve kurak, kışları soğuk ve yağışlı, karasal iklimin hüküm sürdüğü bir havza özelliğindedir. Aksaray’ın ortalama yıllık yağışı 340-348 mm, ortalama sıcaklığı ise 12°C civarındadır. Ayrıca ocak ayından temmuza kadar sıcaklıkta sürekli bir artış, temmuz ayından itibaren de sürekli bir azalma dikkati çeker. Melendiz Çayı Havzası sıcaklığının mevsimlere göre dağılımı göz önüne alındığında, en soğuk mevsim olan kış ortalama sıcaklığının 1,4 Cº; en sıcak mevsim olan yaz ortalama sıcaklığının ise 21,8 Cº olduğu tespit edilmiştir (Bkz. Tablo 3).
Sonbahar mevsimi ilkbahara nazaran ortalama sıcaklıkların daha fazla olduğu bir mevsimdir (sonbahar 12,4 Cº, ilkbahar 11,1 Cº). İlkbahara göre sonbahar mevsiminin ortalama sıcaklıklarının fazla olmasında, öncesinde yaz mevsiminin yaşanmasının etkisi büyüktür. Yaz ve kış mevsimi arasındaki sıcaklık farkı, 20,4 Cº olarak tespit edilmiştir. Melendiz Çayı Havzasında kasımdan nisan sonuna kadar olan devrede, sıcaklıkların yıllık ortalamadan düşük (negatif anomali), buna karşılık mayıstan ekim sonuna kadar olan devrede ise sıcaklıkların yıllık ortalamadan yüksek (pozitif anomali) olduğu görülür. Havzada yükseltinin artmasına bağlı olarak sıcaklık ve yağış şartları değişmektedir (Bkz. Şekil 4).
Melendiz Çayı ve çevresi, su kaynakları bakımından çevresine göre fakir durumdadır. En büyük hidrografik unsurunu Melendiz Çayı ve yan kolu durumundaki Karasu Çayı oluşturmaktadır. Bölgede yaşanan yarı kurak iklim ve tarımsal kullanımlarla birlikte sürekli akarsuları yaz aylarında kuruma noktasına getirmektedir. Melendiz Çayı Havzası, kuzeybatı köşesinde dar, güneydoğu istikametine doğru genişleyen üçgene benzer bir şekle sahiptir. Melendiz Çayı Havzasında, Köppen’e göre step ikliminde; yarı kurak, birinci dereceden mezotermal, su fazlası olmayan yahut pek az olan tali iklim tipine ve kontinental şartlara yakın iklim tipine girmektedir.
Genel hatlarıyla İç Anadolu karasal iklimi hâkimdir. Havzada genel olarak yazlar sıcak ve kurak, kışlar ise soğuk ve yağışlıdır. Kış yağışları genel olarak kar şeklindedir. Sahada yağışın %38’i ilkbahar, %11’i yaz, %21’i sonbahar, %30’u kış mevsiminde düşmektedir. Melendiz Çayı Havzasının iklim özelliklerinin oluşumunda orografik özelliklerin büyük oranda farklılaşmasının etkili olduğu görülmemektedir. Havzanın güney ve doğu kesimindeki yükseltiler iklim elemanlarının değişmesine neden olmaktadır. Yükseltinin artmasına bağlı olarak yağış miktarında artma görülür. Araştırma sahasında yağışların yetersiz olması bitkilerin gelişmesini engellediğinden havza, bitki örtüsü bakımından oldukça zayıftır. Bitki örtüsü; yükselti, iklim, toprak ve bakı gibi fiziki çevre faktörleri ile insan etkisi altında şekillenmiştir.
Melendiz Çayı Akım Özellikleri: Melendiz Dağı’nın yamaçlarındaki Niğde Çiftlik köyünden ve çevresindeki tüm su kaynaklarından doğan Melendiz Çayı, Aksaray ilinin sınırlarındaki Ilısu, Ihlara, Belısırma, Yaprakhisar, Selime ve Kızılkaya kasabalarında aktıktan sonra, Mamasın Barajı’na ulaşmaktadır. Melendiz Çayı’nın uzunluğu ortalama 60 km ve akım yönü GD’dan KB’ya doğrudur. Ortalama eğimi %2,5’dir. Bulduğumuz eğim oranı; Melendiz Çayı’nın ortalama eğim oranının az olduğunu ve bu sebeple kıvrımlar çizerek ve yan kollara ayrılarak aktığını göstermektedir. Melendiz Çayı, aktığı alana alüvyon biriktirmektedir. Özellikle Ilısu’daki ve Ihlara Vadisi içerisindeki akışı sırasında eğim kırıklıkları boyunca küçük çavlanlar oluşturmaktadır. Melendiz Çayı, yan kolların birleştiği sahalar boyunca ‘dandritik drenaj’, ana akarsu akış alanı boyunca ise ‘örgülü drenaj’ özelliği göstermektedir (Bkz. Şekil 5-1, Şekil 5-2).
Özellikle Çiftlik ilçesinde ayrıca Ihlara Vadisi içerisindeki akışta örgülü drenaj özelliğini daha fazla görmekteyiz (Bkz. Fotoğraf 1-1, Fotoğraf 1-2).
Melendiz; Ihlara kasabası, Belisırma, Ziga, Yaprakhisar ve Selime köylerini geçerek Aksaray ve çevre yerleşimlerin gereksinimlerini karşılayan Mamasın Barajı’na ulaşır. Barajı besleyen Karasu’nun mevsimsel akım değerleri (debisi) 600-4200 lt/sn iken, Melendiz Çayı’nın debisi ise 1050 ile 5250 lt/sn arasında değişmektedir (Elhatip ve diğ., 2016). Bu da bize Melendiz Çayı’nın bu alanlarda taşınamayacak kadar yüke sahip ve alüvyonlar biriktirmiş olduğunu ve çakıl, kum bankları ve adacıklar oluşturduğunu göstermektedir. Yan kollar birbirleriyle dar açı altında ve bir ağacın dallarını andıran tarzda birleşerek genel bir şekil oluşturmuştur. Bu şeklin oluşmasında, üstteki bir örtüden kıvrımlı bir bünyeye geçmiş sürempoze şebeke olarak bünye şartlarına uymayarak volkanik bir saha içerisinde akmaları etkili olmuştur. Melendiz Çayı, akarsu yatağındaki alüvyon birikimine bağlı olarak kimi yerde kollara ayrılır. Selime köyünde en geniş alan boyunca akmaktadır. Melendiz Çayı’nın taşıdığı alüvyon malzemeleri, havzanın belli bir kısmına yığılması sonucu oluşan alüvyal çökeller üzerinde yöre halkı küçük bahçeler hâlinde ziraat yapmaktadır.
Melendiz Çayı; kar, yağmur ve kaynaklarla beslenen bir akarsuyumuzdur. Ana besleyici ve doğurucu faktör kaynaklar olduğu için her mevsim beslenmektedir. Bu özelliğinden dolayı nispeten düzenli bir akarsu özelliği göstermektedir. Yağmurların arttığı ve kar erimelerinin gözüktüğü bahar aylarında akım artmakta; sıcaklığın arttığı, yağışların çok azaldığı yaz aylarında ise akım değerleri düşmektedir. Ancak yaz aylarında kaynaklar devreye girer ve akarsuyun akımının aşırı derecede azalmasına mani olur. Ancak mevsimlik akarsular kurumaktadır. Özellikle ağustos-kasım aylarında bu periyodik akarsular, suları çekilmiş ve geriye taşınan iri materyaller kalmış durumdadır. Melendiz Çayı’nın en büyük kolunu Göğüs Deresi oluşturmaktadır. Melendiz Dağı, andezitlerinden doğan kaynaklarla oluşur. Akarsu, Ayrancı Dağı ile Göğüs Dağı’nı geçtikten sonra Azatlı Deresi adını alarak akışına devam eder. Göğüs Dere, kaynaklarla beslendiği için her ay akım gösteren bir akarsudur. Göstük ve Kızılkaya ignimbiritleri oluşumları ile kırıklı çatlaklı bir yapıda olmaları nedeniyle düşük debili akifer özelliği taşımaktadır. Bölgede yer alan kaynaklar; yağmur sularının tamamen geçirimli olan akiferler veya yarıgeçirimli olan akitardlardan derine süzülmesi ve daha sonra çatlak, fay gibi kırıklı yapılardan veya geçirimli birimlerin geçirimsiz birimlerle olan dokanaklarından boşalmasıyla oluşmaktadır.
Melendiz-Ihlara Vadisi boyunca bulunan ve yüksek geçirimliliğe sahip alüvyonlar, yöredeki en zengin soğuk yeraltı suyu bulunduran formasyonlar olup içme ve kullanma suyu temini için kullanılmaktadır. Bölgede soğuk su kaynakları oldukça fazladır. Bu su kaynakları genelde kaptaj yapılarak içme ve sulama suyu amaçlı kullanılmaktadır. Bölgede en önemli su kaynağı, Ihlara kasabasının 2,5 km güneyinde yer alan Kırkgözler kaynağıdır. Kaynağın sıcaklığı 10-12oC arasında değişmektedir. Yumuşak su sınıfına giren bu kaynak, kapte edilmekte ve Ihlara kasabasının içme suyunu karşılamaktadır. DSİ Konya Bölge Müdürlüğünün kaynağın tek çıkış noktasında yaptığı ölçümlerde, kaynağın debisinin 140-240 lt/sn arasında değişmekte olduğu tespit edilmiştir. Ancak bu kaynağın suları farklı kırık sistemleri ve farklı noktalardan çıkmakta olup bölgenin kuzeybatısında çatal şeklindeki akarsuyu oluşturarak toplanmakta ve son olarak Melendiz Çayı’na katılmaktadır (Bkz. Şekil 6).
Yapılan arazi ölçümlerine göre, Kırkgözler kaynaklarının tüm noktalarından Melendiz Çayı’na katılan suların ortalama debisi, kurak mevsimlerde “temmuz-ağustos” 370 lt/sn; yağışlı mevsimlerde ise “nisan-mayıs” 720 lt/sn’dir. Kırkgözler kaynaklarının toplandığı ve Melendiz’e birleştiği nokta aşağıda verilmiştir (Bkz. Fotoğraf 2).
KAYNAKÇA
- Dağlı, D. (2015). “Melendiz Çayı Havzasında Arazı Kullanımı”, Yüksek lisans Tezi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Coğrafya Anabilim Dalı, Fırat Üniversitesi, Elazığ.
- Elhatip, H. (2002). “Aksaray İlindeki Su Kaynakları ve Çevre Sorunları”, Kitap, Aksaray Valiliği Çevre Koruma Vakfı, Kitap Yayın Evi.
- Elhatip, H. (2012). “Ihlara Bölgesindeki Yüzey ve Yeraltı suların Potansiyeli ve Kırkgözler Kaynaklarının Hidrojeolojik İncelemeleri”, Aksaray Belediyesi Projesi Sonuç Raporu, Aksaray. Aralık, 2011.
- Elhatip, H., Altaş L., Güllü Ö., Işık M. (2016). Aksaray İli Karasu ve Melendiz Çayları Su Kalite Araştırması ve Çözüm Önerileri, Sonuç Raporu, Aksaray.
- (tarimziraat.com/barajlar/aksaray/mamasin_baraji/)
- Meteoroloji Genel Müdürlüğü, 2020, Aksaray İçin Hava Durumu (https://mgm.gov.tr).
Madde Yazım Bilgileri
Yazar: Prof. Dr. Hatim ELHATİP
Anahtar Kelimeler: Aksaray, Melendiz Çayı, Havza Özellikleri, Su Potansiyeli, Akım Değerleri.
